ARTICLE Η διακριτική γοητεία των κακών

[Ιρμάντα]

Η διακριτική γοητεία των κακών στη λογοτεχνία

Αλήθεια, γιατί αγαπάμε τους κακούς ήρωες; Τους ανταγωνιστές, τους αντιπάλους, τους σκοτεινούς μάγους/θεούς/ημίθεους; Τα τέρατα; Είμαστε κακοί και εμείς και αναγνωρίζουμε τις ποιότητές μας ή οι αντίπαλοι αποφέρουν πλουσιότερο συναισθηματικό φορτίο;

Οφείλουμε κατ’ αρχάς να διαχωρίσουμε αν αγαπάμε τους κακούς ήρωες ως συγγραφείς, ή αν τους αγαπάμε ως αναγνώστες. Τι προτιμάμε να διαβάζουμε και τι προτιμάμε να γράφουμε;

Παλαιότερα οι κακοί ήρωες ήταν το αντίπαλο δέος για να δοκιμαστεί ο ήρωάς μας. Ήταν ο δράκος που έπρεπε να σκοτωθεί, ο βρικόλακας που έπρεπε να παλουκώσουν, η μάγισσα που έπρεπε να κάψουν. Ήταν το καμίνι όπου θα σφυρηλατούνταν ο χαρακτήρας και η θέληση του πρίγκιπα, του ιππότη, του παλικαριού. Οι ρόλοι δεν ήταν συγκεχυμένοι και επικρατούσε μια εντονότερη τάση πόλωσης ή συμβολοποίησης, αν θέλετε, σε σχέση με αυτήν που απαντά κανείς στα πιο σύγχρονα κείμενα. Ο καλός ήρωας ήταν μία ιδέα, της οποίας η ποιότητα θα κρινόταν μονάχα σε μία ευθεία αναμέτρηση με το ακριβώς αντίθετό της. Αυτή η μανιχαϊστική σχεδόν θεώρηση των αντιπάλων δεν είναι άσχετη, όπως αντιλαμβάνεται ο καθένας, με το ανάλογο θρησκευτικό υπόβαθρο. Το κακό/ρυπαρό/ πονηρό/ καταστροφικό και ούτω καθ’ εξής έχει πολλά πρόσωπα αλλά μία ουσία, εύκολα αναγνωρίσιμη. Το κακό έχει εγωιστικό σκοπό. Ακόμη και ο καλός ήρωας δεν είχε ίσως το βάθος που προτιμάται να έχει σήμερα. Ο καλός είναι ατόφια γενναίος και ο κώδικας ηθικής του είναι ακατάβλητος. Στις περιπτώσεις που θα πέσει σε σφάλμα θα το αντιληφθεί νωρίς. Οι συνέπειες του αμαρτήματός του είναι συγκεκριμένες, το σύστημα αμαρτία/ τιμωρία δεν επιδέχεται διττές ερμηνείες και η πτώση του αποκτά διαστάσεις διδαχής. Όλοι ξέρουμε τι σημαίνει ο Λάνσελοτ να προδώσει τον Αθρούρο. Και ο Λάνσελοτ το ξέρει. Όλοι ξέρουμε τι σημαίνει ο Φρόντο να διεκδικήσει το Δαχτυλίδι. Και ο Φρόντο το ξέρει. Όλοι ξέρουμε τι βαρύτητα φέρουν πράξεις όπως πατροκτονία και αιμομιξία. Και ο Οιδίποδας θα το μάθει, αφού οι πράξεις του αποκαλυφθούν με φως εκτυφλωτικό.

Τη σήμερον τα κίνητρα των ανθρώπων (και των ηρώων που φτιάχνουμε) είναι λιγότερο σαφή και πολύ πιο περίπλοκα. Η ζωή μας δεν κινείται στα ξεκάθαρα όρια του παρελθόντος και η ηθική είναι πράγμα διαπραγματεύσιμο (αν θα έπρεπε ή όχι, δεν το εξετάζουμε εδώ). Η τέχνη που παράγουμε γενικότερα είναι πιο περίπλοκη. Ο ρόλος της δεν είναι κατ’ ανάγκην διδακτικός και σπάνια είναι (πλέον) κατηχητικός. Η ασάφεια ωστόσο ενέχει ένα χαρακτήρα μυστικό, αν θέλετε σκοτεινό, που περισσότερο συνάδει με τη φύση των κακών, έστω και με την πιο κλασική τους σημασία. Οι καλοί και φωτεινοί χαρακτήρες δίνουν τη θέση τους στους γκρίζους ήρωες, με κίνητρα μπερδεμένα, που με τη σειρά τους κάνουν τους κακούς πιο ανεκτούς.

Ποιες όμως οι γοητείες ενός κακού ήρωα; Γιατί μας αρέσει τόσο να τον διαβάζουμε και τι πρέπει να έχουμε υπόψη για να τον γράψουμε και εμείς επιτυχημένα;

·        Ένας κακός επιθυμεί πάντοτε εξουσία και δύναμη, κάποιες φορές και εκδίκηση. Διαπιστώνουμε όμως ότι ένας κακός μπορεί να γίνει πολύ ενδιαφέρων όταν ο συγγραφέας εξετάζει το γιατί ακριβώς ζητάει αυτή την εκδίκηση.

·        Μπορεί να κουβαλάει μία εξαιρετικά τραγική προσωπική ιστορία. Ο κακός έχει γίνει κακός λόγω συνθηκών και μας συγκινεί ακόμη πιο πολύ όταν έχει αναλαμπές αγνότητας, που όμως κάθε φορά μία νέα συμφορά τις καταπνίγει.

·        Ο κακός είναι περίπλοκος, λοιπόν. Ο καλός ήρωας μπορεί απλώς να είναι καλός από τη φύση του, λόγω κληρονομικότητας ή ίσως λόγων κάποιας θείας προστασίας ή/ και επιλογής. Ο κακός όμως; Γεννήθηκε κακός; Το επέλεξε; Τον ανάγκασαν; Ένα πλήθος παράμετροι μπορεί να φωτίσουν το σκοτεινό παρελθόν του.

·        Ένας κακός έχει τις καλύτερες ατάκες. Εντάξει, πιστεύω πως αυτό το κατανοούμε όλοι. Οι κακοί ξέρουν να μιλάνε. Οφείλουν να ξέρουν να μιλάνε, προκειμένου να πείσουν τους δυνητικούς τους συμμάχους ότι έχουν δίκιο. Καμιά φορά τα καταφέρνουν να πείσουν και τον κεντρικό χαρακτήρα ότι έχουν δίκιο. Καμιά φορά πείθουν και μας.

·        Ένας κακός δεν έχει αναστολές και έτσι θα γίνει δυσκολότερα βαρετός. Θυμάστε εκείνο το εφηβικό τσιτάτο, τα καλά κορίτσια πάνε στον παράδεισο, όμως τα κακά πάνε παντού; Ένας κακός, άντρας ή γυναίκα, θνητός ή αθάνατος, δεν περιορίζεται από κανενός είδους ηθικό κώδικα. Θα πράξει τα πιο απίθανα, θα τολμήσει τα πιο ακραία. Μπορεί να φέρει σε πέρας οτιδήποτε χρειαστεί χωρίς να δεσμεύεται από τίποτα.

·        Ως εκ τούτου, ένας κακός είναι λιγότερο προβλέψιμος από τον μέσο καλό ήρωά μας. Τα πάντα φυσικά επαφίονται στη μαεστρία του συγγραφέα. Ένας κακός μπορεί ευκολότερα να μας εκπλήξει, έστω και δυσάρεστα. Ένας κακός δεν έχει εγγύηση ότι θα νικήσει ή ότι θα επιβιώσει καν από την αναμέτρηση με τον ήρωα.

·        Ο κακός, ακριβώς επειδή πρέπει να είναι πειστικός ώστε να εννοήσουμε τους κινδύνους που καλείται να αντιμετωπίσει ο ήρωας και να καταλάβουμε ότι οι κίνδυνοι αυτοί είναι σοβαροί, μας υποχρεώνει να τον πλάσουμε όσο το δυνατόν πιο ανάγλυφο και ρεαλιστικό. Αλλιώς μοιάζει με χάρτινη κούκλα που κανείς ουσιαστικά δεν φοβάται.

·        Έναν κακό, ακριβώς επειδή βρίσκεται στον αντίποδα της ηθικής τελειότητας του κεντρικού μας ήρωα, πιθανώς θα είναι ευκολότερο να τον καταλάβουμε και να τον νιώσουμε. Ας μην γελιόμαστε: ελάχιστοι από μας είναι πραγματικά καλοί. Οι περισσότεροι έχουμε πιο πολλά κοινά με τους κακούς, με όλες τους τις μικροπρέπειες, τις προσωπικές τραγωδίες, τους φθόνους, τις εκρήξεις θυμού, τα συμπλέγματα, τα ανεκπλήρωτα όνειρα και τα σκοτεινά απωθημένα. Μας μοιάζουν παρά όλα τα παραπάνω ή σωστότερα, εξαιτίας όλων των παραπάνω.

·        Κατά συνέπεια, ένας κακός μας βάζει στη διαδικασία να αντιμετωπίσουμε τις προσωπικές μας αβύσσους. Είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι, η ψυχή μας εισπράττει το προϊόν μιας αθέλητης και αυτόματης σύγκρισης. Έτσι έχω νιώσει κι εγώ. Είμαι άραγε τόσο κακός; Τόσο άπληστος, τόσο πονεμένος; Είμαι δικαιότερος; Όποια και αν είναι η απάντηση, η ταύτιση έχει ήδη συμβεί. Και μάλιστα, εκ του ασφαλούς. Οι κακοί της λογοτεχνίας είναι φανταστικοί, δεν υπάρχουν κάπου πέρα από τις σελίδες ενός βιβλίου (άντε να γίνουν και ταινία. Άντε να ψωνίσουμε και καμία μινιατούρα). Οι κακοί είναι προϊόντα της έμπνευσης κάποιου. Μπορούμε να νιώσουμε το δράμα τους ακόμη και αν οι συμπεριφορές τους θα μας ήταν απεχθείς αν τους συναντούσαμε με σάρκα και οστά. Μπορούμε να τους κατανοήσουμε λόγω των κρυφών, κοινών μας πτυχών, λόγω των ανομολόγητων απωθημένων που αναφέραμε πιο πάνω, χωρίς να σπιλωθεί η εικόνα μας στην κοινωνία. Με άλλα λόγια ένας κακός μας κάνει τη χάρη να αμαρτήσει για μας, γλυτώνοντάς από την κόλαση. Και προσφέροντάς μας παράλληλα την συγκίνηση της ανάγνωσης, της γραφής και της ανακάλυψής του.

·        Οσοδήποτε και αν εκπολιτιστούμε, οσοδήποτε και αν μορφωθούμε, βαθιά μέσα μας ένα φοβισμένο, άπληστο τέρας θα ουρλιάζει από ανασφάλεια. Είναι το ίδιο που καθοδηγεί τον κακό μας, αν το ψάξουμε. Είναι το ίδιο που τον αναγνωρίζει και μας κάνει να τον συμπαθήσουμε.

 

 

Παρατηρήστε πόσος λόγος γίνεται για γκρίζους ήρωες, δηλαδή για χαρακτήρες που τα κίνητρα και οι αποφάσεις τους δεν είναι άσπρο μαύρο. Παρατηρήστε την αντιστροφή των ρόλων σε γνωστά παραμύθια, όπου η μητριά έχει και κείνη τα δίκια της και η Σταχτοπούτα δεν ήταν, εντέλει, τόσο αθώα. Ο Εξολοθρευτής ξεκίνησε ως Εξολοθρευτής για να καταλήξει σε ό,τι πιο κοντινό θα αποκτήσει ποτέ η Σάρα Κόνορ σε πατέρα. Στο κάτω κάτω ο καθένας από μας μπορεί να είναι κακός στο παραμύθι κάποιου άλλου. Πώς νομίζετε πως περιγράφουν τον κυνηγό στα μικρά τους οι απόγονοι του κακού λύκου; Η ιστορία γράφεται πάντοτε από το χέρι του νικητή.

Παρατηρήστε την αγάπη προς τους βρικόλακες, τους δαίμονες, τους αγεφύρωτους φαινομενικά έρωτες που προκύπτουν μεταξύ καταραμένων και αγαθών ψυχών. Παρατηρήστε με πόσο σεβασμό και με πόση προσοχή διαχειρίζονται την προσωπογράφηση ενός κακού οι άνθρωποι της έβδομης (και της ένατης) τέχνης. Από τον Λούσιφερ μέχρι το Φάντασμα της Όπερας, από τον Βόλντεμορτ μέχρι τον Τζόκερ, οι κακοί διεκδικούν τη δικαίωση που δεν αξιώθηκαν. Και το θέμα είναι ότι τους την παρέχουμε χωρίς αντιρρήσεις. Γιατί κάπου μέσα μας η ικανοποίηση τους δικαιώνει και εμάς.

Ένας καλός ήρωας, αν μάλιστα είναι πλασμένος με υπερβολικά «φωτεινά» υλικά ή αν ο δημιουργός του τον αγαπάει υπερβολικά πολύ για να τον τσαλακώσει, είτε ηθικά είτε όπως αλλιώς, δεν μας κινεί το ενδιαφέρον. Δεν τον συμπαθούμε. Είναι ψεύτικος, γιατί και εμείς οι ίδιοι δεν είμαστε τέλειοι. Ένας κακός, ακόμη και αν έχει εφτά κεφάλια, τέσσερα πόδια και ουρά που καταλήγει σε προβοσκίδα ελέφαντα μπορεί (τα πάντα ξαναλέμε επαφίονται στην μαεστρία του συγγραφέα) να είναι πιο ρεαλιστικός και πιο πραγματικός από έναν υπερβολικά τέλειο άνθρωπο. Είναι σχεδόν σαν τον καλό μαθητή της τάξης που όλοι οι δάσκαλοι αγαπούν – αλλά που μπορεί οι συμμαθητές του να μην έχουν την ίδια γνώμη.

Το ότι, φυσικά, ένας κακός ήρωας είναι πιο συμπαθής, ή έχει ένα άλφα προβάδισμα στο να έλξει το ενδιαφέρον των αναγνωστών μας, δεν πρέπει επ’ ουδενί να μας κάνει να χαλαρώσουμε. Ο κακός, για να λειτουργήσει όπως πρέπει, οφείλει να είναι καλά δομημένος, να έχει πειστικά κίνητρα και πλούσιο παρελθόν και να έχει τις καλές στιγμές του, τις αναλαμπές αγνότητας που αναφέραμε πριν. Είτε μέσω κάποιας αναδρομής, είτε μέσω αφήγησης τρίτων, είτε μέσω της ιστορίας και των παραδόσεων του κόσμου που έχουμε φτιάξει, ο αναγνώστης μας πρέπει να πληροφορείται για τις τρυφερότητες και τις αδυναμίες του κακού. Η Σέρσι Λάνιστερ αγαπάει τα παιδιά της, ο Σνέηπ είναι παράφορα ερωτευμένος με τη Λίλυ Πότερ. Ένα πικρό παράπονο πρέπει οι κακοί μας να κλείνουν στην καρδιά τους προκειμένου να αγγίξουν τις δικές μας καρδιές. Πάνω από όλα, πρέπει να έχουν καρδιά, ακόμη και αν φαίνεται πως δεν έχουν. Δεν υπάρχει, λένε, τελειότερο ψέμα από αυτό που κρύβει μέσα του λίγη αλήθεια. Δεν υπάρχει τελειότερος κακός από αυτόν που κρύβει μέσα του λίγη καλοσύνη, έστω και αν αυτή εκδηλώνεται υπό περιορισμένες και σπάνιες συνθήκες.  

[Art by Cornacchia, Tout Tout Pour Ma Chérie]

 

Edited July 25, 2021 by Ιρμάντα