Πιπίνα Τσιμικάλη - Μια Μεγάλη Κυρία των Παραμυθιών

[Oberon]

"Από πολύ νωρίς, τα παιδιά απογαλακτίζονται από το θαυμαστό, και αργότερα αποτυγχάνουν να διατηρήσουν μία επαρκή παρθενικότητα του νου ώστε να απολαμβάνουν τα παραμύθια" έγραφε ο Αντρέ Μπρετόν το 1924.

Αυτή την παρθενικότητα του νου, ωστόσο, η Πιπίνα Τσιμικάλη κατάφερε να διατηρήσει μέσα της για όλη της τη ζωή, και την αγάπη της της για τα παραμύθια τη μετέδωσε, μέσω του έργου της, σε χιλιάδες και χιλιάδες παιδιά, σε πολλές γενιές, μέχρι σήμερα.

Αν διαβάζατε παραμύθια μικροί, ειδικά αν είστε μεγαλύτερης ηλικίας, το πιθανότερο είναι να έχετε διαβάσει κάμποσα γραμμένα από την Πιπίνα Τσιμικάλη. Ίσως όμως να μην θυμάστε, όπως δεν θυμόμουν και γω για πολλά χρόνια, πως αυτά τα παραμύθια ήταν γραμμένα από αυτή τη μεγάλη μορφή της Ελληνικής λογοτεχνίας και, δη, της παραμυθιακής. Γιατί δεν την ενδιέφερε η δημοσιότητα, όπως συμβαίνει σήμερα.

Η Πιπίνα Τσιμικάλη γεννήθηκε το 1903 ή το 1905 στο Γύθειο, κόρη του Βασίλη Τζωρτζάκη, όπου και τελείωσε το Γυμνάσιο. Μετά, σπούδασε οδοντίατρος στο πανεπιστήμιο της Αθήνας. Παντρεύτηκε το στρατηγό-αντιστασιακό Τσιμικάλη αλλά δεν έκαναν παιδιά.

Στο βιβλίο του Κυριάκου Δ. Κάσση "Διακόσιοι Μανιάτες Λογογράφοι" (Αθήνα, 1998), διαβάζουμε:

 

Η πορεία της στο παιδικό παραμύθι είναι ξεχωριστή. Μόνο ο Τίτος Αινείας μπορεί να πει πως έγραψε τόσο πολλά και σημαντικά παραμύθια. Η Πιπίνα όμως τα έγραφε απ’ τη φαντασία της.

Όντας σχετικά ευκατάστατη, ουδέποτε ασχολήθηκε να πάρει αμοιβή από τη δουλειά της. Δηλαδή κάποιοι εκδότες την εκμεταλλεύτηκαν εξωφρενικά, αφού μερικά απ' τα βιβλία της έκαναν δεκάδες επανεκδόσεις. Αυτή έμεινε ένα μεγάλο παιδί και ουδέποτε διαταράχθηκε με άλλες εκτός από πνευματικές αναζητήσεις. Προοδευτική στις ιδέες, τρυφερή στα αισθήματα, ευγενής και υψηλόφρων έως τέλους. Η μεγαλύτερη ίσως γυναίκα-παραμυθάς της Ελλάδας.

Πράγματι, η Πιπίνα Τσιμικάλη έγραψε εκατοντάδες και εκατοντάδες αξέχαστα και μοναδικά παραμύθια, όπως και άλλα βιβλία για μεγάλους. Πολλά από τα παραμύθια της ήταν καθαρά βγαλμένα από τη φαντασία και το ταλέντο της. Αλλά και κείνα που ήταν παλαιότερα, ή πιο διεθνή, τα έκανε δικά της, με τη δική της γλώσσα, το δικό της χρώμα, ώστε τελικά να δημιουργούνται θαυμαστές παραλλαγές, μοναδικές, ακόμα και στα πιο γνωστά όπως το "Λάμπρος και Μαρουλίτσα" που αποτελεί παραλλαγή του "Hansel και Gretel".

Aκόμα κι αν δεν γνώριζε ο αναγνώστης, σαν παιδί, ποιος έχει γράψει τα παραμύθια αυτά, μπορούσε να τα ξεχωρίσει από τη γλώσσα, το ύφος, τη μοναδική εκφραστικότητα με την οποία τα διαπότιζε η συγγραφέας. Περισσότερο όμως από αυτά, το ταλέντο της είχε κάτι μοναδικό, ειδικά για παραμύθια για παιδιά.
Συχνά, τα παραμύθια "κατηγορούνται" (άδικα, κατά τη γνώμη μου) πως αντί για χαρακτήρες έχουν μόνο ρόλους και μοτίβα και οι πρωταγωνιστές τους, η παραμυθιακή διήγηση εν γένει, δεν ξεφεύγει από αυτά. Όμως, στα παραμύθια της Πιπίνας Τσιμικάλη, ακόμα και οι ρόλοι αυτοί έχουν μια τόσο δική τους, χρωματιστή, ιδιαίτερη φωνή, ώστε και ο τυπικότερος ρόλος να γίνεται ξεχωριστός και μοναδικός χαρακτήρας, όπως θα βλέπαμε σε όλη την υπόλοιπη μυθοπλασία.

Τα ομιλούντα ζώα, συχνά Αισωπικά στη λειτουργία τους, αποκτούν προσωπικότητα που ξεπερνά οποιαδήποτε αλληγορία, οποιοδήποτε ηθικοπλαστικό συμβολισμό, οποιοδήποτε ρόλο. Οι αλεπούδες και οι λύκοι της, έχουν μοναδικότητα που τους ξεχωρίζει από χιλιάδες άλλα παραμύθια. Ο κουμπάρος λύκος που καπνίζει την πίπα του, εργατικός και έξυπνος αλλά απονήρευτος, και η κουμπάρα αλεπού, πονηρή και εύστροφη αλλά τελικά όχι και τόσο έξυπνη, είναι χαρακτήρες διαποτισμένοι ως το μεδούλι με την Ελληνική παράδοση, το ντύσιμο, την ομιλία, τις συνήθειες.

Οι μάγισσές της είναι καλές και κακές, βοηθούν ή καταδικάζουν πρίγκιπες και πριγκίπισες, σαν γυναίκες με μεγάλη δύναμη και εξουσία. Οι βασιλοπούλες της είναι συχνά οι τυπικές ελαφρόμυαλες που βρίσκουμε σε άλλα παραμύθια, αλλά πολλές φορές, εκείνη που τελικά κατορθώνει να φέρει σε πέρας τις αποστολές της και τα δεινά της, δεν είναι αυτή που την σώζει ο πρίγκιπας, ούτε αναγκαστικά η "πεντάμορφη". Είναι η πιο μυαλωμένη, εργατική, έξυπνη και προσγειωμένη. Αλλά και κάμποσοι πρίγκιπές της, οι αρσενικοί πρωταγωνιστές, έβγαιναν νικητές όχι επειδή ήταν πρίγκιπες - ή φτωχοί - όπως σε πολλά παραμύθια, αλλά γιατί μπορούσαν να σκεφτούν αντισυμβατικά, έξω από το "κουτί". Σε καποιες περιπτώσεις μάλιστα, σε μια ωραία αντιστροφή του ρόλου του "μαγικού βοηθού" ο οποίος βοηθά τον ήρωα όταν το αξίζει, ο ήρωας είναι εκείνος που αναζητά μια μάγισσα, για παράδειγμα, σε αντίθεση με τους πιο συμβατικά λογικούς αντίπαλούς του.

Η Πιπίνα Τσιμικάλη έγραψε παραμύθια που εμφανίστηκαν και από τις εκδόσεις Άγκυρα (Παπαδημητρίου), και σε τουλάχιστον οκτώ τόμους της εικοσάτομης(;) κλασσικής σειράς "Παραμύθια σε τόμους" των εκδόσεων Αστήρ (Παπαδημητρίου επίσης) που ανατυπώνονται ξανά και ξανά μέχρι σήμερα. Και ευτυχώς δηλαδή, γιατί οι πρώτες εκδόσεις, αν και πανομοιότυπες με τις σύγχρονες, είναι ήδη συλλεκτικότατες και ακριβές.
Κάθε τόμος περιείχε από περίπου 15 ως περίπου 25 παραμύθια, με διάφορες εικονογραφήσεις από ζωγράφους και εικονογράφους, όπως ο Κώστας Μαλάμος, η Ρούλα Κανάκη, ο Γιώργος Βακαλό, κ.α. Μικροί στο σχήμα, αλλά εύχρηστοι και χορταστικοί με τις 160 σελίδες τους, ήταν απαραίτητο "αξεσουάρ" σε πολλές παιδικές βιβλιοθήκες.





Όντας πολυγραφότατη συγγραφέας, τα παραμύθια της εκδόθηκαν και από πολλούς άλλους εκδότες, όπως τον Κέδρο. Μερικά, όπως ο Πρασινοσκούφης - η ιστορία ενός μικρού, λιχούδη καλικάντζαρου που ξεμένει στη γη ακόμα και μετά τα Φώτα όταν οι άλλοι καλικάντζαροι επιστρέφουν στα έγκατα της γης - εκδόθηκαν σαν εικονογραφημένα βιβλία.

Ωστόσο, δεν έγραψε μόνο παραμύθια, αλλά και διηγήματα για μεγάλους:

"Απ’ τη ζωή" (1939),
"Στο μεγάλο ρέμα" (1940)
"Πέρα στα πέτρινα χωριά- Ηθογραφία Μανιάτικη" (μυθιστόρημα, 1981).
"Ιστορίες της Κατοχής"

 

Η γλώσσα της είναι λυρική, γεμάτη συναίσθημα, απλή αλλά καθόλου απλοϊκή, μαρτυρώντας έναν άνθρωπο γεμάτο αγάπη, συμπόνοια, λύπη για τα ανθρώπινα δεινά, και γεμάτο φως. Όπως ακριβώς και οι ιστορίες της.

Η Πιπίνα Τσιμικάλη αν και ίσως όχι τόσο διάσημη όσο θα της άξιζε στο ελληνικό λογοτεχνικό στερέωμα, βραβεύτηκε αρκετές φορές, από την Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά και, πολύ περισσότερες φορές, από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου.

Ακολουθεί σύνδεσμος με τη λίστα των αποδεκτών βραβείων, επαίνων και τιμητικών διακρίσεων του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου από το 1970 ως το 2006.
http://www.greekibby.gr/products5.php?wh=1&lang=1&the1id=44&the2id=45&the3id=72&theid=72&open1=44&open2=45&open3=72

Στο περιοδικό Διαδρομές (#97, Άνοιξη 2010) διαβάζουμε:

 

Στον πρώτο διαγωνισμό της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς, το 1958, το πρώτο βραβείο πήρε η Πιπίνα Τσιμικάλη για τα διηγήματά της Ο χαρταετός που έκαναν αίσθηση. Το γράψιμό της διακρινόταν για τη σταθερή του ποιότητα, τη σαφήνεια, τη ζωντανή αφήγηση, την πρωτοτυπία, την άρτια πλοκή, την καθαρή γλώσσα. Η Τατιάνα Σταύρου, πρόεδρος της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς, είχε γράψει στο σκεπτικό του βραβείου ότι "όσα χρόνια κι αν περάσουν, ο Χαρταετός αυτός θα σελαγίζει περήφανος και αχάλαστος στον ελληνικό ουρανό".

Aκριβώς το ίδιο περήφανα και αχάλαστα θα συνεχίσουν να πετούν και τα παραμύθια της, αλλά και όλο το υπόλοιπο έργο της.

Από το βιβλίο του Κυριάκου Δ. Κάσση "Διακόσιοι Μανιάτες Λογογράφοι" (Αθήνα, 1998):

 

Τα φωτεινά παιδικά μάτια της έσβησαν όταν η άδολη ψυχή της εγκατέλειψε το μικρό και ευγενικό σώμα της το 1988.

Tελικά, η Πιπίνα Τσιμικάλη που πυροδότησε τη φαντασία σε τόσες χιλιάδες, αν όχι εκατομμύρια, παιδιά, από τη δεκαετία του '40 ως σήμερα δεν ήταν "απλά" μια παραμυθού. Ήταν μια *μυθοπλάστης* πρώτου μεγέθους και, σίγουρα, μια Μεγάλη Κυρία της ελληνικής λογοτεχνίας του φανταστικού!



***


Πηγές (εκτός αυτών που αναφέρονται στο κείμενο)

http://www.ekdoseispapadimitriou.gr/ (εξώφυλλα)
http://el.wikipedia.org/wiki/Πιπίνα_Τσιμικάλη
http://www.mani.org.gr/pnevma/tsimikali/tsim.htm (σκίτσο της συγγραφέως. Ίσως του Κυριάκου Κάσση).

***
Κείμενο-παρουσίαση: Διονύσης (Oberon) Τζαβάρας, 2013
Εdit: Μικροδιορθώσεις και συμπλήρωση του "Ιστορίες της Κατοχής" που είχα ξεχάσει (ευχαριστώ Cassandra που το ανέφερες).

Edited May 27, 2013 by Oberon

[Cassandra Gotha]

Ωραίο αφιέρωμα, Oberon. Κοίτα τώρα που θα με βάλεις να ψάχνω αν έχω κάτι δικό της. Το όνομα σίγουρα μού είναι γνωστό, αλλά οι λίγοι τίτλοι που βλέπω εδώ όχι (πέραν του ότι θυμίζουν τα ευρωπαϊκά παραμύθια που όλοι γνωρίζουμε).

 

edit: Βρήκα κιόλας από πού την ξέρω! "Ιστορίες της κατοχής", ένα βιβλιαράκι-δώρο της παιδικής μου ηλικίας.

http://books.matia.gr/logotechnika-vivlia/elliniki-logotechnia/istories-tis-katochis-tis-pipinas-tsimikali.html

Edited May 27, 2013 by Cassandra Gotha

[Nargathrod]

Αχ!!! Που θα τα βρούμε εμείς οι νέοι αυτά μου λέτε;;;;

[laas7]

Πωπω... ποσα δεν ηξερα... να σαι καλα Διονυση που μας τα μαθαινεις!

[Oberon]

Ευχαριστώ για τα καλά λόγια, παιδιά. Από καιρό ήθελα να κάνω ένα μικρό αφιέρωμα στην Πιπίνα Τσιμικάλη. Όπως και να έχει, όντας "ψαχτήρι" και γω συνεχίζω να μαθαίνω μεγαλώνοντας, και σίγουρα υπάρχουν πολλοί έλληνες και ελληνίδες συγγραφείς είτε παραμυθιών είτε του φανταστικού εν γένει που δεν τους πολυξέρουμε.

 

Αν και ορισμένα βιβλία της δεν κυκλοφορούν πια, αρκετά έχουν επανεκδοθεί. Συγκεκριμένα:

 

 

http://www.ekdoseispapadimitriou.gr/ (Ψάξτε στην κατηγορία παδικά βιβλία, επιλέγοντας "παραμύθια σε τόμους" και θα βρείτε πολλά δικά της).

 

http://books.matia.gr/tag/pipina-tsimikali (Ο Πρασινοσκούφης και Ιστορίες της κατοχής)

 

http://www.politeianet.gr/sygrafeis/tsimikali-pipina-46649 (Πολλά και διάφορα)

[Oberon]

Σε περίπτωση που κάποιος αναρωτιέται για τη διαθεσιμότητα των βιβλίων της Πιπίνας Τσιμικάλη, επιβεβαίωσα από τις εκδόσεις Παπαδημητρίου πως όλα όσα βρίσκονται στην ιστοσελίδα τους είναι διαθέσιμα. Επίσης, τα περισσότερα είναι διαθέσιμα και στην Πολιτεία (σε πολύ χαμηλές τιμές, περίπου 4.40 Ευρώ ο τόμος) και άλλα βιβλιοπωλεία.

Αρκετά μπορούν να βρεθούν, συμπεριλαμβανομένων και κάποιων για μεγάλους, και σε άλλα online βιβλιοπωλεία όπως το greekbooks.

Ο Πρασινοσκούφης ωστόσο είναι εξαντλημένος από τον εκδότη, αν και ίσως μπορεί να βρεθεί σε κανένα βιβλιοπωλείο.

 

Κάποια παλαιότερα όμως, ειδικά η σειρά από την "Άγκυρα" είναι δυσεύρετα και μόνο τρία βρήκα σε παλαιοβιβλιοπωλεία σε τιμές μεταξύ 35 και 70 Ευρώ, ενώ τα περισσότερα δεν αναφέρονται πουθενά.

[Tiessa]

Πω πω! Είχα το "Μια φορά... κι έναν καιρό..."

Έχω την εντύπωση ότι το έχει πάρει πριν από κανένα χρόνο το μάτι μου, διαλυμένο, λεκιασμένο, με τα εξώφυλλα να μισοκρέμονται, κάπου στο εξωχικό των γονιών μου. Και για φαντάσου! Το έχουμε από τόσο παλιά αυτό το βιβλίο, που δεν είχα σκεφτεί ποτέ μου ότι έχει συγγραφέα!

Ανήκε στη σφαίρα των παραμυθιών, που είναι εκεί και υπάρχουν και τα ξέρουν οι γιαγάδες!

Με την πρώτη ευκαιρία που θα πάω, θα κοιτάξω να το βρω.

 

Με συγκίνησες, Διονύση. Πολύ ωραίο αφιέρωμα!

[Oberon]

Πω πω! Είχα το "Μια φορά... κι έναν καιρό..."

Έχω την εντύπωση ότι το έχει πάρει πριν από κανένα χρόνο το μάτι μου, διαλυμένο, λεκιασμένο, με τα εξώφυλλα να μισοκρέμονται, κάπου στο εξωχικό των γονιών μου. Και για φαντάσου! Το έχουμε από τόσο παλιά αυτό το βιβλίο, που δεν είχα σκεφτεί ποτέ μου ότι έχει συγγραφέα!

Ανήκε στη σφαίρα των παραμυθιών, που είναι εκεί και υπάρχουν και τα ξέρουν οι γιαγάδες!

Με την πρώτη ευκαιρία που θα πάω, θα κοιτάξω να το βρω.

 

Με συγκίνησες, Διονύση. Πολύ ωραίο αφιέρωμα!

 

Χαίρομαι πολύ που σ'άρεσε το αφιέρωμα, Βάσω μου! Και κοίτα σύμπτωση: Και γω έχω ακόμα τον τόμο "Το Μαγικό Δαχτυλίδι", και άλλον ένα εξ ίσου παλιό, από τότε που ήμουν μικρός. Τα εξώφυλλα είναι μισοδιαλυμένα πια αλλά ευτυχώς το περιεχόμενο πλήρες. Μάλιστα στην πρώτη σελίδα, εκεί που όλα τα βιβλία τότε είχαν το "Αυτό το βιβλίο μου το χάρισε..." έχω συμπληρώσει, ανορθόγραφα, και με γραμματάκια της 1ης δημοτικού, πως μου το χάρισε ο θείος μου. (Από τότε η ορθογραφία μου έχει διορθωθεί. Ο γραφικός μου χαρακτήρας όχι και τόσο.)

 

Ούτε και γω σκεφτόμουν τότε πως πίσω από τα βιβλία ή κόμικς που διάβαζα υπήρχαν συγγραφείς και ζωγράφοι. Όπως πολύ ωραία το είπες "Ανήκε στη σφαίρα των παραμυθιών, που είναι εκεί και υπάρχουν και τα ξέρουν οι γιαγάδες!"

 

Πάντως, δεν άντεξα και αγόρασα μερικούς τόμους σε σύγχρονη έκδοση από την Πολιτεία. Κάποιους τους είχα παλιά ενώ άλλους δεν τους είχα διαβάσει καν. Η μόνη διαφορά είναι πως δείχνουν λεπτότεροι γιατί είναι το χαρτί λεπτότερο, και πως οι τωρινοί είναι γραμμένοι στο μονοτονικό. Δεν βλέπω καμμία άλλη διαφορά.

 

Βλέποντας πάντως τους παλιούς τόμους που είχα, αναγνωρίζω τις εικόνες (και φυσικά τις ιστορίες) κι ας μην τις θυμόμουν συνειδητά (jolt of recognition που λένε). Τελικά, αντιλαμβάνομαι πόσο μεγάλο ρόλο είχαν παίξει αυτά τα παραμύθια της στο πώς αναπτύχθηκε η φαντασία μου, κι ας πίστευα πως μόνο τα κόμικς της εποχής και το Σταρ Τρεκ ήταν οι μόνες επιρροές μου. Δεν ήταν! Αυτά τα παραμύθια είναι πολύ πιο χαραγμένα μέσα μου από όσο φανταζόμουν και η επιρροή τους υπάρχει ακόμα και σήμερα.

Edited May 29, 2013 by Oberon