ARTICLE Περί αρχετύπων στις ιστορίες που γράφουμε

[Ιρμάντα]

Αγάπη κι ευλάβεια και θαυμασμός για τον ήρωα και μεγαλομάρτυρα με κατείχε γράφοντας το παραμύθι τούτο, πιο αληθινό κι από την αλήθεια…
Νίκος Καζαντζάκης, Ο Φτωχούλης του Θεού (εισαγωγικό σημείωμα)

 

Υπάρχει άραγε κάτι αληθινότερο από την αλήθεια; Και αν ναι, θα μπορούσε αυτό να είναι ο μύθος, η ιστορία που θα αφηγηθούμε, το παραμύθι μας;

 

Περί αρχετύπων στις ιστορίες που γράφουμε

 

Αυτό το άρθρο διαβάζεται κατόπιν αυτού:

 

 

Συχνά στις ιστορίες βλέπουμε να επαναλαμβάνονται τα ίδια μοτίβα. Ακόμη και σε αυτές που θεωρητικά οι δημιουργοί τους δεν θα μπορούσαν να έχουν πρόσβαση σε πηγές παρόμοιες με τις πηγές άλλων δημιουργών. Ή ούτε καν ο ένας στο έργο του άλλου. Ποια κοινή ιστορία παλεύουμε τελικά να αφηγηθούμε; Ποια κοινή αλήθεια γνωρίζουμε κατά τρόπο που δεν ξέρουμε καν ότι τη γνωρίζουμε; Είναι άραγε μία η ιστορία και ένας ήρωας, αλλά με πρόσωπα πολλά, όμως μας διαβεβαιώνει ο Joseph Campbell;

Ο μύθος είναι ό,τι πιο γνήσιο μπορεί να βρεθεί στον κόσμο, διότι μιλά για αιώνιες αλήθειες (κλισέ αλλά ισχύει) και μάλιστα τις προβάλει με τρόπο που πηγαίνει κατευθείαν στην ψυχή μας. Δεν είναι τυχαίο που συναντούμε παρόμοιους μύθους και παρόμοια παραμύθια σε τόσες πολλές και διαφορετικές κουλτούρες, που και μόνο λόγω γεωγραφίας θα ήταν πρακτικά αδύνατο να έχουν διασταυρωθεί. Από πού λοιπόν αντλούν τα παραμύθια;

Τα παραμύθια μας, οι μύθοι, οι θεοί και οι ήρωες, τα πρότυπά μας, αποτελούν αρχέτυπα. Το αρχέτυπο είναι ένα σύμβολο που άπτεται στο ανθρώπινο λογισμικό μας. Είμαστε προγραμματισμένοι να αναγνωρίζουμε τα σύμβολα αυτά ως κάτι πολύ σημαντικό, ως κάτι που θα αποτελέσει ορόσημο στην εξέλιξή μας. Ο ήλιος είναι πατέρας και θεωρείται αρσενική εκδήλωση. Η σελήνη είναι παθητική, σαν ακόμη και οι λαοί που δεν είχαν τον τρόπο να το διαπιστώσουν αυτό επιστημονικά να είχαν ωστόσο αντιληφθεί πως είναι ετερόφωτη και πως αντανακλά το φως του ήλιου. Η σελήνη είναι θηλυκή επειδή αδειάζει και γεμίζει όπως η κοιλιά της γυναίκας, επειδή αδειάζει και γεμίζει όσες φορές ματώνει η γυναίκα. Τα μοτίβα αυτά αναγνωρίζονται από κάθε άνθρωπο, ακόμη και σε ένα βαθύτερο επίπεδο συνειδητότητας. Η ψυχή μας τα οσφραίνεται, ο νους μας έλκεται ώστε να σκεφτεί σε ανάλογο πλαίσιο και να αναπαράγει ανάλογες φόρμες. Σαν τις αναλογίες γύρω μας, τους μαγικούς αριθμούς, τη χρυσή τομή, τις συγχορδίες. Η πεντάλφα συνδέεται με τη χρυσή τομή φ. Η πεντάλφα σημαίνει τα τέσσερα στοιχεία συν το ανθρώπινο πνεύμα: σημαίνει το ανθρώπινο πνεύμα που έχει κυριαρχήσει στα τέσσερα στοιχεία. Οι συγχορδίες είναι συγκεκριμένες και αν δεν παιχτούν σωστά η δυσαρμονία μας ενοχλεί. Κάποιες φορές ίσως μας τρομάζει. Τι ακριβώς είναι αυτό που μας τρομάζει; Η δυσαρμονία είναι ένα παράθυρο, μια ρωγμή σε μια ελαφρώς διαφορετική πραγματικότητα. Αυτό μας ξενίζει τόσο πολύ. Αυτό διαταράσσει τα νερά που μας περιβάλλουν. Ό,τι καλείται αρμονικό είναι μονάχα ό,τι συμφωνεί με το λογισμικό μας.

Όσοι από σας είχατε διαβάσει το προαναφερθέν άρθρο για τις 31 λειτουργίες ενός ήρωα μέσα στο πλαίσιο της ιστορίας, θα εντοπίσατε οπωσδήποτε ομοιότητες των σημείων του Προππ με τα στάδια εξέλιξης πολλών και αγαπημένων ιστοριών. Ακόμη και των δικών σας. Θα τις εντοπίσατε και θα σας φάνηκε εντυπωσιακό το γεγονός ότι η πλοκή σας οδηγούσε να στείλετε τους ήρωές σας στα στάδια αυτά. Λες και τις γνωρίζατε (και τις γνωρίζατε, σας βεβαιώ. Απλώς δεν το γνωρίζατε ότι τις γνωρίζετε). Επιλέγετε για τους ήρωές σας δοκιμασίες, αντιξοότητες, επιλέγετε τις αδιέξοδες (αρχικά) καταστάσεις που θα κληθούν οι ήρωές σας να ξεπεράσουν τον εαυτό τους προκειμένου να ανταπεξέλθουν. Όλη αυτή η διαδικασία είναι μύηση (η λέξη μυώ σχετίζεται με την κατήχηση, τη σταδιακή αποκάλυψη μέσω ενός τελετουργικού και άρα, με την περιορισμένη όραση του ατόμου προς μύηση. Μύω = κλείνω τα μάτια, και θυμηθείτε: μύωψ = ο άνθρωπος με την περιορισμένη όραση). Η μύηση αφορά τόσο εσάς όσο και τον ήρωα, και, εννοείται, τον αναγνώστη. Μύηση σημαίνει το να οδηγούμαστε κάπου με μάτια κλειστά, να προχωράμε δηλαδή με πυξίδα το ένστικτό μας, με όπλο όλα όσα περιέχονται στην ψυχή μας και με εμπιστοσύνη στις θείες δυνάμεις όσον αφορά στο που ακριβώς θα καταλήξουμε.  Περίπου σαν τον Τρελό στους Θριάμβους των ταρώ.

Ο λόγος που επιχειρώ να αντιστοιχήσω την πορεία ενός ήρωα με τους Θριάμβους των ταρώ δεν είναι φυσικά να αποδείξω τις μαντικές δυνάμεις των καρτών (στις οποίες προσωπικά δεν πιστεύω). Αλλά καθώς φαίνεται οι Θρίαμβοι πηγάζουν, ακριβώς όπως οι λειτουργίες του Προππ και τα σύμβολα που απαντώνται στις θρησκείες και τους μύθους, από την ίδια θάλασσα των αρχετύπων. Νομίζω πως για αυτό αξίζει τον κόπο να τους μελετήσουμε. Ή σωστότερα, να μελετήσουμε την ιστορία που έχουν να μας πουν.

Την ιστορία που πιθανότατα κάποια στιγμή γράψαμε και εμείς οι ίδιοι.

 

Και το ταξίδι του ήρωά μας ξεκινάει…

Ο Τρελός. Ο αριθμός μηδέν. Μηδέν, άρα κύκλος. Άρα όλα μαζί. Άρα το τίποτα. Το μηδέν είναι η μήτρα από όπου θα γεννηθούν όλα τα πράγματα. Το μηδέν κρύβει μέσα του το κενό και το άπειρο. Ο τρελός είναι ασήμαντος και αθώος και γεμάτος εμπιστοσύνη για τη ζωή που ανοίγεται μπροστά του. Είναι αγαθός και ετοιμάζεται να κάνει ένα άλμα πίστης στο κενό. Είναι τρελός, επειδή δεν θα καθίσει στα αυγά του. Θα μπλέξει στην περιπέτεια που θα τον βάλουμε να μπλέξει. Είναι τρελός, επειδή θα ξεκινήσει αμέριμνος την πορεία του μέσα στην ιστορία μας και πάντως ανίδεος για τα όσα πρόκειται να του συμβούν. Και τελικά, μήπως αυτό δεν ισχύει παντού; Αν καθίσουμε να ψιλολογούμε πάντα το πώς και το γιατί, δεν θα κάνουμε ποτέ το πρώτο βήμα για οτιδήποτε. Κανείς δεν κατορθώνει τίποτα σκεπτόμενος τι μπορεί να πάει στραβά.

Ο Μάγος. Η αρσενική εκδήλωση. Ο σοφός που θα επηρεάσει τον ήρωά μας, ο μέντοράς του, ο δάσκαλός του, ο άνθρωπος που θα χαράξει ένα ρουνικό γράμμα σε μια φρεσκοβαμμένη, στρογγυλή, πράσινη χομπιτίσια πόρτα. Ο Μάγος επίσης είναι η γνώση και η παραίνεση. Η ενέργεια της λογικής που θα κινητοποιήσει τον ήρωά μας. Ο Μάγος είναι η συνειδητή απόφαση ότι ναι, μπορώ και θέλω να το κάνω αυτό το ταξίδι. Ο Μάγος έχει όλα τα εργαλεία του στο τραπέζι. Είναι έτοιμος να ξεκινήσει και αποφασιμένος να επιτύχει. Ο Μάγος πραγματώνει και μετατρέπει την λεπτοφυή ενέργεια της θέλησής του σε έργο και ύλη.

Η Μάγισσα. Η θηλυκή εκδήλωση. Μπορεί να είναι καλή, μπορεί να είναι επικίνδυνη. Μπορεί να είναι και τα δύο, δηλαδή απλώς ανεξιχνίαστη. Η θηλυκή αρχή είναι (ή φαντάζει) ανεξιχνίαστη σε κάθε περίπτωση. Ταυτίζεται με τη νύχτα, όχι τυχαία, καθώς τη νύχτα βασιλεύει το φεγγάρι που σε κάθε θρύλο σχετίζεται με τη γονιμότητα. Η Μάγισσα (ή η αρχιέρεια) είναι το ένστικτο, η διαίσθησή μας. Χωρίς την οποία διαίσθηση ο ήρωάς μας επίσης δεν μπορεί να προχωρήσει μακριά.

Η Αυτοκράτειρα. Συνήθως, η μητέρα. Μία καλή γυναίκα που θα περιθάλψει τον ήρωά μας και θα του παρέχει ό,τι χρειάζεται για να προχωρήσει, με μια πιο γήινη ποιότητα όμως από αυτήν της Αρχιέρειας. Η Αυτοκράτειρα μπορεί επίσης να είναι η γυναίκα που ο ήρωας επιθυμεί να κερδίσει. Η Αυτοκράτειρα ενσαρκώνει τη γυναικεία ομορφιά.

Ο Αυτοκράτορας. Ο πατέρας ή ο βασιλιάς. Ή και τα δύο. Αν δεν είναι ο Αυτοκράτορας της χώρας που θα γυρέψει από τον ήρωά μας να του φέρει τις εφτά γλώσσες του θεριού, μπορεί να είναι η δυνατότητα του ήρωα να γίνει τρανός και σπουδαίος ο ίδιος. Μπορεί να είναι η φιλοδοξία ή η επιθυμία του να εναγκαλιστεί ένα τέτοιο πεπρωμένο. Μπορεί να είναι η πατρική φιγούρα, η κάποιες φορές δυναστική. Μπορεί να σημαίνει τον κακό νόμο και την καταπίεση που ακριβώς επειδή έχει αυτές τις βαριές και δυναστικές ποιότητες θα ωθήσει τον ήρωά μας να συνεχίσει το ταξίδι του. Ο Αυτοκράτορας μπορεί να είναι ο τύραννος, ενάντια στον οποίο επαναστατεί ο ήρωάς μας.

Ο Ιεροφάντης. Η ηθική δέσμευση. Ιεροφάντης σημαίνει ιερή υποχρέωση. Ο ήρωας υπόσχεται να αναλάβει την αποστολή του. Μπορεί να το υπόσχεται σε μλια κοινωνική ομάδα ή μόνο στον εαυτό του. Μπορεί και να εξαναγκάζεται. Πάντως ο ιεροφάντης συνάδει με την υπόσχεση, με τους όρκους, με ό,τι μας επιβάλλουν ως ευθύνες είτε εξωτερικοί παράγοντες είτε οι ίδιες μας οι επιλογές.

Οι Ερωτευμένοι. Αγάπη, έρωτας. Ο ήρωάς μας ερωτεύεται, αν δεν είναι ήδη ερωτευμένος. Πάντως η μοίρα θα το φέρει να διασταυρώσει τα βήματά του με την εκλεκτή της καρδιάς του. Είναι το έπαθλό του, σε κάποιες ιστορίες. Ή αυτό που νομίζει ως έπαθλό του. Ή απλώς ένας έρωτας που θα προωθήσει την ιστορία μας, χρήσιμος για να παρέχει στον ήρωά μας ό,τι χρειάζεται τη δεδομένη στιγμή (ανάπαυλα, πληροφορίες, κάποιο όπλο, κάποια νέα δοκιμασία, κάποια συμβουλή ή μαγικό αντικείμενο. Εφοδιασμός και προμήθεια μαγικού μέσου κατά τον Προππ.)

Το Άρμα. Μετακίνηση. Πρώτες νίκες, ίσως. Ενδεχομένως η μετακίνηση του ήρωα με κάποιο μέσο. Πάντως κίνηση, και κίνηση γεμάτη αισιοδοξία και εφόδια. (Μετακίνηση, κατά τις λειτουργίες του Προππ) Μία διαδικασία μέσα από την οποία ο ήρωάς μας κάνει αισθητή την παρουσία του.

Η Δύναμη. Πρώτη δοκιμασία, πάλη. Αλίμονο αν ο ήρωάς μας δεν κατέχει δύναμη. Πάνω στο ταξίδι του θα χρειαστεί να αποδείξει τη δύναμη και την αξία του με κάθε τρόπο. Όχι πάντα ευχάριστο και ίσως όχι πάντα με τρόπο που να συνάδει πάντα με ό,τι θεωρούμε ηθικό. Πάντως η Δύναμη εδώ μας υπενθυμίζει ότι ο ήρωας έχει δυνατότητες που δοκιμάζονται, προκαλώντας το ενδιαφέρον και το θαυμασμό του αναγνώστη. (Η λειτουργία της Πάλης, κατά τον Προππ)

Ο Ερημίτης. Αναζήτηση. Ο ήρωας συνεχίζει μόνος. Μπορεί να διασταυρώνεται ο δρόμος του με το δρόμο ενός ασκητή, ενός πλάσματος (θηλυκού ή αρσενικού) αποτραβηγμένου από τον κόσμο που κάποια πληροφορία θα του δώσει, κάποια υπόδειξη θα του κάνει, κάποια προφητεία θα του παρέχει. Ο Ερημίτης λοιπόν μας μιλάει είτε για κάποιον όντως ασκητή / μοναχό/ γέροντα που θα συναντήσει ο ήρωας, είτε για τον ίδιο τον ήρωα, που θα βρεθεί στην πιο μοναχική φάση του ταξιδιού του. Η αναζήτηση του ήρωα μπορεί να είναι εσωτερική ή απολύτως εξωτερική, πάντως σίγουρα εμπεριέχει τη δοκιμασία της μοναξιάς. Ο Ερημίτης, όπως και ο Μάγος και η Αρχιέρεια, μπορούν να ταυτιστούν με τις λειτουργίες του Δωρητή στην κατάταξη του Προππ.

Ο Τροχός της Τύχης. Αλλαγή. Κάτι συμβαίνει πολύ δραστικό. Η δράση κλιμακώνεται. Κάτι αναπάντεχο θα φέρει τα πάνω κάτω στην πορεία του ήρωα, κάποια ανατροπή για καλό ή για κακό (δικό του, αλλά για καλό της ιστορίας μας σε κάθε περίπτωση). Ο τροχός γυρίζει, η δράση προχωρά με τρόπο που θα μας κινήσει νέο ενδιαφέρον για τη μοίρα του ήρωα.

Η Δικαιοσύνη. Ισορροπία. Ο ήρωας τα καταφέρνει να ισορροπήσει το γύρισμα του τροχού. Ακόμη μία νίκη. Μία κάποια δικαίωση ή εξισορρόπηση των δυνάμεων/ των εμπλεκόμενων. Και προχωράμε στον

Κρεμασμένο. Ο Κρεμασμένος έχει την έννοια της θυσίας. Ο ήρωας κάτι πρέπει να θυσιάσει, κάτι πρέπει να χάσει. Κάπου πρέπει να αφεθεί να τον βλάψουν και να υπομείνει, ανήμπορος να αντιδράσει. Ο Κρεμασμένος είναι σε θέση ανάποδη και εκ των πργμάτων υποχρεώνεται να δει τον κόσμο με διαφορετική οπτική. Ο Κρεμασμένος, αν και αδρανής, έχει να διδάξει στον ήρωα ένα από τα πιο χρήσιμα μαθήματα.

Ο Θάνατος. Η Μεταμόρφωση. Ένας θάνατος, μία μη αναστρέψιμη απώλεια. Μία κόμη δραστική αλλαγή. Που ωστόσο θα δώσει την δυνατότητα στον ήρωα να κάνει το επόμενο βήμα. Να μετρήσει ακόμη μία φορά τις αντοχές του. Ό,τι πεθαίνει αφήνει πάντα καινούριο χώρο για αυτό που πρόκειται να γεννηθεί. Ο Θάνατος έχει ουσιαστικά την έννοια της αναγέννησης.

Η Εγκράτεια. Αλχημική διεργασία. Το μάθημα του Κρεμασμένου, σε συνδυασμό με το μάθημα του Θανάτου.  Ο ήρωας ξέρει πώς να χρησιμοποιήσει τις δυνάμεις του και με τι μέτρο πρέπει να δράσει για να συνεχίσει την αποστολή του. Η Εγκράτεια δηλώνει την υπομονή, την σύμφωνη με την θεία τάξη πρόοδο, τη ζύμωση. Η Εγκράτεια επίσης δηλώνει πως κάποιο αντικείμενο που κερδήθηκε νωρίτερα, κάποια συμβουλή, κάποια πληροφορία ή προειδοποίηση ή προφητεία ξεκινά να βρίσκει το αντίκρισμά της στον υλικό κόσμο. Ξεκινά να πραγματώνεται και να διαφαίνεται ο αρχικός στόχος του ήρωα.

Ο Διάβολος. Ο Πειρασμός. Ψεύτικες υποσχέσεις και σχέσεις εξάρτησης. Ο Πειρασμός πάντα παραμονεύει, ειδικά προς το τέλος της πορείας. Ο ήρωας θα συναντήσει τον Πειρασμό σε πολλά σημεία της πορείας του. Το Δαχτυλίδι τον ζητά να γίνει ο καινούριος κύριός του. Ο Νταρθ Σίντιους θα προκαλέσει τον Άνακιν να εναγκαλιστεί τη σκοτεινή πλευρά της Δύναμης. Ο Μπάστιαν Μπάλταζαρ Μπουξ θα χάσει τον εαυτό του εξαιτίας της αδηφάγας ανάγκης του να εκπληρώσει την κάθε μια του επιθυμία. Τέλος πάντων, πιάσατε το νόημα.

Ο Πύργος. Η Διάλυση. Η Θεία Δικαιοσύνη, η Θεία Οργή. Αν ο ήρωας κάνει το λάθος να υποπέσει στον πειρασμό, η καταστροφή θα τον χτυπήσει. Ξαφνικά και απότομα, ίσως όχι αμέσως, πάντως η συνέπεια της πράξης του (ή της απραξίας) θα πέσει πάνω του συντριπτική σαν κεραυνός.

Το Αστέρι. Η Νέα Ελπίδα. Το Αστέρι συμβολίζει την αλήθεια, την ειλικρίνεια, επίσης έναν καλό φίλο που μπορεί να βοηθήσει τον ήρωα στην ώρα της ανάγκης του. Επίσης τον μικρό σπινθήρα ελπίδας που μπορεί, μέσα από τις στάχτες που άφησε ο Πύργος, να ξανασηκώσει τον ήρωα στα πόδια του. Το Αστέρι συμβολίζει τη θεία καθοδήγηση, είτε είναι όντως θεϊκή, είτε προέρχεται από κάποιο πνεύμα συγγενικού προσώπου, είτε από κάποιο στοιχειακό, είτε απλώς από μια ανάμνηση, σαν την εικόνα της Γκαλάντριελ που ξανάδωσε ελπίδα στον σκοτισμένο νου του Φρόντο μέσα στο άντρο της Σέλομπ.

Η Σελήνη. Το Υποσυνείδητο. Η Σελήνη είναι ασαφής και ομιχλώδης. Έχει να κάνει με όλα όσα θα αντιμετωπίσει ο ήρωάς μας και που θα προέρχονται όμως κυρίως από της δικιάς του ψυχής τα πιο ζοφερά σκοτάδια. Ό,τι είναι κρυμμένο, θα αναδυθεί. Όποια κρυφή αμαρτία, όποια σκέψη δεν ομολόγησε ποτέ στον ίδιο τον εαυτό του θα βγει στην επιφάνεια, και θα κληθεί να την αντιμετωπίσει. Δεν υπάρχει τελείωση για κανέναν αν δεν σταθεί στον καθρέφτη και δεν αντιμετωπίσει το τέρας που παραφυλάει εκεί. Η Σελήνη έχει να κάνει με τον εσωτερικό μας λαβύρινθο, από τον οποίο θα πρέπει με κάποιον τρόπο να διαφύγουμε. Η Σελήνη σχετίζεται με την αυτογνωσία.

Ο Ήλιος. Η Θεραπεία. Το φως του ήλιου καυτηριάζει οτιδήποτε σαθρό και ασθενές. Το φως του ήλιου επαναφέρει την υγεία και την ορθή κρίση. Μετά την περιπλάνηση στον προσωπικό του λαβύρινθο, ο ήρωας βρίσκει το δρόμο του και βγαίνει δυνατότερος στο φως της ημέρας. Ο Ήλιος θα αποκαλύψει όσα έκρυβε η Σελήνη και θα κάψει όσα πρέπει να εξαληφθούν.

Η Κρίση. Αποκατάσταση. Η Κρίση μιλά για μία ριζική αλλαγή. Η Κρίση ανασταίνει όσα πέθαναν και ξεδιαλέγει όσα έχουν αξία. Στις λειτουργίες του Προππ το στάδιο αυτό ταυτίζεται με την επιστροφή και την αποκατάσταση. Ο ήρωας αποκαθαίρεται από οτιδήποτε τυχόν άφησε πάνω του η αποστολή του και κερδίζει τον

Κόσμο. Ο Κόσμος είναι η επιτυχής ολοκλήρωση του κύκλου. Στις λειτουργίες του Προππ το στάδιο αυτό ταυτίζεται με τον Γάμο. Ο ήρωας έχει περάσει από στάδια και δοκιμασίες, έχει αντιμετωπίσει εξωτερικά και εσωτερικά σκοτάδια. Ο ήρωας παντρεύεται την αγαπημένη του (αν αυτό ήταν το ζητούμενο) κάθεται στο θρόνο (επίσης αν αυτό ήταν το ζητούμενο) και πάντως σώζει όλα όσα αξίζουν να σωθούν.

 

Δεν έχω την παραμικρή ιδέα για την ιστορία των Θριάμβων των ταρώ, δηλαδή των 22 καρτών της Μεγάλης Αρκάνας. Θα σας πω μονάχα πως η ομοιότητα με την εξέλιξη των ηρώων μέσα στις ιστορίες με εντυπωσιάζει. Φαίνεται πως κάθε ιστορία και κάθε άνθρωπος καλείται, κάποια στιγμή στη ζωή του, να πραγματώσει ένα παρόμοιο ταξίδι.

 

(Ένα φιλικό τιπ: όταν ξεμένετε τελείως, μα τελείως από έμπνευση, ανοίξτε μπροστά σας τρεις Θριάμβους και προσπαθήστε να αφηγηθείτε την ιστορία που θα σας πούνε. Αν δεν έχετε, τυπώστε τες από το διαδίκτυο. Πιστέψτε με. Θα εκπλαγείτε.)

Edited September 29, 2021 by Ιρμάντα
ορθογραφικά