ARTICLE Ανατροπή. Και όμως, γυρίζει (συμβαίνει).

[Ιρμάντα]

Ανατροπή. Και όμως, γυρίζει (συμβαίνει).

Η ανατροπή πρέπει να υφαίνεται αριστοτεχνικά και να είναι λεπτεπίλεπτη σαν κέντημα. Αλλά να έχει αντίκτυπο σαν σεισμός.

 

Οι ανατροπές είναι συχνά (όχι πάντα, ωστόσο) το ζητούμενο, σε μία ιστορία όπου η περιπέτεια και η δράση παίζουν τον πρώτο ρόλο. (Στη λογοτεχνία είδους ακόμη περισσότερο, aka στη λογοτεχνία που γράφεις και συ, ω φίλε συμφορουμίτη). Αυτό δεν σημαίνει πως οι ανατροπές πετυχαίνουν πάντα. Το θέμα με την ανατροπή, δηλαδή το να καταφέρνεις να αλλάζεις ρότα στην ιστορία σου με ένα γεγονός, ένα συμβάν που κανείς δεν μπορούσε να μαντέψει ή με μία αλλαγή στα δεδομένα σου είναι ότι, αν το πετύχεις, είσαι αξιέπαινος. Αν δεν το επιτύχεις, καλύτερα να μην το είχες αποτολμήσει από μίας αρχής.
Μία αποτυχημένη ανατροπή μακάρι να μην μολύνει ποτέ το κείμενό σου.
Πριν προχωρήσουμε για να δούμε τι και τι φτιάχνει μια ανατροπή, ας ξεκαθαρίσουμε τα βασικά που την χαλάνε. Δύο πράγματα κυρίως: 

1. Ο αναγνώστης την έχει μαντέψει. They saw that coming, πώς το λένε. Μάλιστα, όσο νωρίτερα την έχει μαντέψει τόσο πιο για κλάματα θα είναι η ανατροπή σου. Αν έχουμε ζαλίσει τον αναγνώστη μας στις προοικονομίες, στα στοιχεία τα σκόρπια που δείχνουν προς την ανατροπή μας και στα πονηρά κλεισίματα του ματιού, τότε η ανατροπή αυτή δεν θα έρθει καν σαν επιβράβευση στην ευφυΐα του αναγνώστη που κατάφερε να λύσει το γρίφο. Επειδή ο γρίφος ήταν γελοιωδώς απλός.
2. Αν η ανατροπή μας είναι εντελώς εκτός τόπου. Αν δεν δικαιολογείται με τίποτα από τα προηγούμενα. Αν σε ένα αμιγώς αστυνομικό περιβάλλον ο Σαμ Σπέηντ τύπου ήρωας βγάζει κέρατα ή αποδεικνύεται εξωγήινος, ενώ δεν υπάρχουν εξωγήινοι σε αυτό το σύμπαν. Ή κάτι αναλόγως ακραίο.

Ουσιαστικά, η ανατροπή πρέπει να λειτουργεί σαν να βρίσκεις, ξαφνικά, ένα κρυμμένο μυστικό δωμάτιο στο σπίτι που έχεις ζήσει όλη τη ζωή σου. Να υπάρχει έκπληξη, αλλά να αποτελεί η έκπληξη αυτή το ταιριαστό μέρος ενός συνόλου. Να είναι ευπρόσδεκτη και απαραίτητη, σαν το μονοπάτι που ανακαλύπτεις στο δάσος ακριβώς όταν έχεις χαθεί και είσαι βέβαιος πως οι λύκοι θα κολατσίσουν το κουφάρι σου. 

Και αφού ξεκαθαρίσαμε τα no-nos της ανατροπής, ας δούμε τι μπορούμε να κάνουμε για να την πετύχουμε. Πώς και κατά πόσο είναι δυνατή μία ανατροπή που να σέβεται τον εαυτό της -και τον αναγνώστη μας;

Πώς.
Λίγο ως πολύ, οι τρόποι είναι γνωστοί. Ας δούμε μερικούς:

1. Όταν δείχνεις σε λάθος μεριά. Για παράδειγμα, ο αναγνώστης πιστεύει πως ο φονιάς είναι ο μπάτλερ. Αλλά δεν είναι. Πιστεύει πως η μυστική προφητεία σκιαγραφεί έναν συγκεκριμένο ήρωα. Όμως αναφέρεται σε κάποιον άλλο. Πιστεύεις πως έχεις μαντέψει τον εραστή της συζύγου του στρατηγού. Αλλά ο εραστής της είναι κάποιος άλλος, ή η σύζυγος έχει στην πραγματικότητα μιαν ερωμένη. Κοντολογίς η μέθοδος αυτή της ανατροπής συνίσταται στο να δείχνουμε, συνειδητά, σε λάθος μεριά. Δηλαδή να τροφοδοτούμε τον αναγνώστη με στοιχεία που μπορούν να ερμηνευτούν καταφανώς με τον άλφα τρόπο –αλλά ερμηνεύονται, τελικά, με έναν τρόπο ολωσδιόλου αναπάντεχο. Που ήταν, ωστόσο, ακριβώς κάτω από τη μύτη μας από την αρχή.
2. Ως προέκταση του προηγούμενου: ανατρέπεις όταν σπας τα κλισέ. Ο αναγνώστης μπορεί να περιμένει ότι ο μπάτλερ είναι ο φονιάς. Μπορεί να είναι σίγουρος για την έκβαση της ιστορίας επειδή έχει υπόψη του ιστορίες με ανάλογη δομή. Οποιοσδήποτε παράδρομος τον βγάλει από τον χάρτη της πεπατημένης και αναμενόμενης δομής μπορεί στα χέρια ενός ικανού συγγραφέα να εξελιχθεί σε πρώτης τάξεως ανατροπή.
3. Όταν χειρίζεσαι τα κλισέ με εντελώς μα εντελώς αναπάντεχο τρόπο. Ας πούμε, έχεις μία ιστορία με πριγκίπισσα και δράκο. Αν ο δράκος είναι αιχμάλωτος της πριγκίπισσας. Αν δράκος και πριγκίπισσα είναι θύματα του σκληρόκαρδου πρίγκιπα. Αν ο τυχάρπαστος κλέφτης ο γιος του κανέναν από το πουθενιστάν παραμένει, ως το τέλος, ένας τυχάρπαστος κλέφτης και γιος του κανένα από του πουθενιστάν και δεν αποδεικνύεται ο χαμένος γιος του αρχικαλού ή του αρχικακού ή ο εκλεκτός πασών των θρησκειών. (Θέλετε να δείτε πώς γίνεται; Διαβάστε Game of Thrones. Όπου το σπάσιμο των κλισέ κοντεύει να γίνει κλισέ).
4. Όταν ο ίδιος ο ήρωας έχει λάθος και στρεβλή αντίληψη των πραγμάτων. Όταν δεν έχει τον έλεγχο της ροής και της ζωής του. Όταν η τροπή της ιστορίας τον πηγαίνει όπου θέλει. Αυτόματα και ο αναγνώστης έχει την ίδια λάθος και στρεβλή αντίληψη (εκτός και είμαστε εξαιρετικά απρόσεκτοι συγγραφείς). Οποιαδήποτε έκπληξη «βρει» τον ήρωά μας, θα βρει και τον αναγνώστη μας.
5. Όταν ένα ή περισσότερα πρόσωπα αποδεικνύονται κάτι διαφορετικό από αυτό που είναι. Όταν αποδεικνύονται κακοί, ή προδότες, ή συνωμότες, ή τσιράκια του εχθρού, ή φαντάσματα, ή αναμνήσεις στο κεφάλι κάποιου, ή απεσταλμένοι κάποιων ανώτερων (καλών ή κακών) δυνάμεων, ή κατάσκοποι. Και όταν, οτιδήποτε από τα παραπάνω, δεν το έχει μαντέψει ο αναγνώστης πριν.
6. Όταν κάποιο κομμάτι της ιστορίας μας έχει χαθεί. Ένας ήρωας είχε χάσει τη μνήμη του για κάποιο διάστημα. Ή τον είχαν απαγάγει. Προσπαθεί να ξαναπιάσει το νήμα της ζωής του, λοιπόν, από εκεί που το είχε αφήσει. Ωστόσο, ό,τι συνέβη κατά τη διάρκεια της απουσίας του μπορεί να αποτελέσει υλικό για μία πρώτης τάξεως ανατροπή. 
7. Όταν ένα αντικείμενο, ή μία εφεύρεση, ή κάτι εξαιρετικά σημαντικό για την έκβαση της ιστορίας μας παύει να υφίσταται, ή καταστρέφεται. Αυτόματα η ιστορία πρέπει να πάρει άλλο δρόμο για να συνεχιστεί. 
8. Όταν το παραπάνω αντικείμενο αποδεικνύεται ότι κάνει διαφορετική δουλειά (ή συν κάποια διαφορετική δουλειά) από εκείνη που πιστευόταν αρχικά. Το μαγικό φίλτρο αορατότητας είναι, ας πούμε, και φίλτρο εντοπισμού. 
9. Ο ήρωάς μας πεθαίνει. Και πρέπει να αναλάβει άλλος την αποστολή του.
10. Η αποστολή (ο σκοπός της ιστορίας) δεν ήταν ποτέ αυτό που νομίζαμε. Ο ήρωας ξεκίνησε να κάνει ένα πράγμα, αλλά τελικά, χρειάστηκε να αλλάξει τα σχέδιά του και να κάνει κάτι άλλο. 
11. Όταν η δουλειά που πρέπει να γίνει, γίνεται από τύχη, από απροσεξία – από κάποιον αδαή, ή καμιά φορά, από κάποιον αντίπαλο.
12. Ως προέκταση του προηγούμενου: όταν αντιστρέφονται οι ρόλοι έχουμε ανατροπή. Ο αδικημένος αποδεικνύεται αδικητής, ο τύραννος ένας παρεξηγημένος φιλάνθρωπος και τα παρόμοια.
13. Όταν ερμηνεύεις πρότυπα, σύμβολα, αρχέτυπα κλασικά και γνωστά με εντελώς νέο τρόπο. Πιο πολύ έχει να κάνει με την κοσμοπλασία τούτο δω. Ας πούμε, στο Matrix βρικόλακες και λυκάνθρωποι είναι γκλιτσάκια στο πρόγραμμα. Αν οι βρικόλακες λοιπόν είναι άγγελοι; (για παράδειγμα.) Ή ουράνιοι απεσταλμένοι; Ή ψυχές αγίων που τους αρνήθηκαν για χ-ψ λόγους τη θέωση;
14. Όταν μία ανατροπή διαδέχεται μία άλλη. Αυτό μπορεί να σας φαίνεται περίπλοκο, αλλά λειτουργεί σχεδόν πάντα. Μία ανατροπή αφήνει τον αναγνώστη με το σαγόνι κρεμασμένο (αν επιτύχει). Σπάνια θα περιμένει να ακολουθήσει μία δεύτερη ανατροπή, όταν είναι ακόμη ζαλισμένος από την έκπληξη της πρώτης. Πιάνει, ναι. Και αν, με κάποιον τρόπο, η μία ανατροπή προκύπτει ως φυσική αλλά μη αναμενόμενη συνέπεια της άλλης. Αλλά μην το παρακάνετε με τις διαδοχικές ανατροπές. 

Έστω λοιπόν ότι θα καταφύγουμε σε κάποιο από τα παραπάνω tips προκειμένου να σκαρώσουμε την ανατροπούλα μας. Ή σε έναν συνδυασμό των παραπάνω. Κατά πόσο είναι δυνατόν να προκαλέσουμε έκπληξη στον σημερινό, βομβαρδισμένο από πάσης φύσεως απίθανες ιστορίες, αναγνώστη;

Το πιστόλι που κρέμεται στον τοίχο στην πρώτη πράξη, πρέπει στην δεύτερη ή το πολύ στην τρίτη να πυροβολήσει. Αν δεν πυροβολήσει, ας μην κρεμόταν στον τοίχο από μιας αρχής. - Άντον Τσέχοφ

Ας θυμηθούμε λίγο τη ρήση του Τσέχοφ. Το πιστόλι πρέπει να πυροβολήσει. Ή μήπως όμως δεν πρέπει; 

Εκείνο που εννοεί εδώ ο μαιτρ της δραματουργίας είναι ότι, κανονικά, ο συγγραφέας /δραματουργός οφείλει να χρησιμοποιήσει τα στοιχεία που έχει ο ίδιος δώσει μέσα στην ιστορία του. Διαφορετικά, ο αναγνώστης /θεατής θα αισθανθεί προδομένος. Ένας χαρακτήρας που παρουσιάζεται με συγκεκριμένες προδιαγραφές, θα πρέπει να δράσει μέσα στα πλαίσια των προδιαγραφών που ο ίδιος ο δημιουργός του τού έδωσε. Από την άλλη, μήπως το πιστόλι στον τοίχο αποτελεί πλέον τον συχνότερα απαντώμενο προϊδεασμό; Μήπως η ανατροπή θα επιτευχθεί αν το πιστόλι τελικά δεν πυροβολήσει;

Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Όταν ο Τσέχοφ έκανε θέατρο και κατέληγε στα συμπεράσματα που εν πολλοίς και δικαίως καθόρισαν τη σύγχρονη δραματουργία ήταν αρχές του προηγούμενου αιώνα. Όταν συναντήθηκε με τον Στανισλάβσκι και ανέβαζαν τον Γλάρο στο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας το σωτήριον έτος ήταν 1898. Όταν μιλούσε για νέες δομές, όταν έπαιρνε τη δράση από τις κορυφές, τις αβύσσους μίας ζωής και την εσωτερίκευε στη φθορά και την αδράνεια μιας παμφάγου καθημερινότητας, όταν πειραματιζόταν με το δραματικό ασύμπτωτο. Η ζωή δεν είναι μονάχα εξάρσεις. Η ζωή είναι κυρίως μη εξάρσεις και αυτήν την αλήθεια πάλεψε ο Τσέχοφ να εισάγει στη δραματουργία.

Πλέον όμως αυτή η φόρμα είναι γνωστή και θεωρείται δεδομένη. Όπως δεδομένη θεωρείται και η μη τυχαία ύπαρξη ενός πιστολιού. Το ξέρουμε ότι κάποιο ρόλο θα έχει να παίξει, ένα πιστόλι, ένα καπέλο, ένα τραπουλόχαρτο. Το περιμένουμε. Το υποθέτουμε. Το έχουμε ξαναδεί. Όλα είναι δραματουργία. Όλα είναι ψυχολογία. 
Οπότε, τολμά να πει κανείς ότι τη σήμερον το πιστόλι δεν είναι πλέον ανάγκη να πυροβολήσει σώνει και ντε. Δεν είναι καθόλου δεδομένο ότι αν πυροβολήσει θα έχουμε ανατροπή, ή δεν θα έχουμε. Δεν εξασφαλίζει η συγκεκριμένη φόρμα την λειτουργία μίας δράσης ως ανατρεπτική. Το σημαντικό είναι να κάνει κάποιος πράγματα που δεν είναι αναμενόμενα, αλλά που ωστόσο ταιριάζουν με το σκηνικό μας. 'Ένα πιστόλι μπορεί να είναι φτιαγμένο από σοκολάτα και να το φάμε. Μπορεί να είναι κειμήλιο από κάποιον πόλεμο και ως τέτοιο να αποτελέσει έναυσμα για μία ενδιαφέρουσα αφήγηση. Μπορεί να αποτελεί κομμάτι ενός γρίφου, η λύση του οποίου δεν θα έχει την παραμικρή σχέση, τελικά, με πιστόλια ή σκοτωμούς ή λοιπές βαρβαρικές ωμότητες. Μπορεί να μην κάνει απολύτως τίποτα ένα πιστόλι πέρα από το να διακοσμεί το σκηνικό μας, λέγοντάς μας πράγματα για το ποιόν και την ψυχολογία του ήρωά μας. Σήμερα λοιπόν, το πιστόλι δεν είναι ανάγκη να πυροβολήσει. Μπορεί ναι, μπορεί όχι. Η ανατροπή μας δεν εξαρτάται όμως από αυτό.
Στη ζωή επικρατεί χάος. Ελάχιστα πράγματα έχουν ουσιαστικό νόημα. Ελάχιστα πράγματα από όσα μας συμβαίνουν και όσα αισθανόμαστε οδηγούν σε κάποιο αποτέλεσμα. Ο ίδιος ο Τσέχοφ το ήξερε πολύ καλά αυτό. Ήταν από τις βασικές του παραμέτρους. Η ζωή μπορεί να τραβάει άσκοπα, απλώς να υφίσταται. Ο συγγραφέας, εν πολλοίς, καλείται να επιβάλλει τάξη στο χάος της ζωής. Ως αναγνώστες, διαβάζουμε ένα βιβλίο με το νου μας προγραμματισμένο να αναμένει και να επιζητεί αυτήν την τάξη. Αν δεν την βρούμε σε ένα καλά δομημένο βιβλίο, τότε πού μπορεί να την βρούμε; Αν δεν την βρούμε σε ένα έργο τέχνης, σε έναν πίνακα, σε ένα μουσικό κομμάτι. Ο κόσμος είναι η μεγάλη δεξαμενή των υλικών του καλλιτέχνη. Αλλά ο κόσμος περιέχει υπερβολικά πολλά πράγματα για τα συνταιριάξουμε σωστά, ζώντας μέσα σε δαύτον κάθε ώρα και στιγμή. Ο καλλιτέχνης αποστασιοποιείται, συχνά, από τον κόσμο, προκειμένου να συνταιριάξει αυτά τα υλικά με κάποια ψυχραιμία. Ο συγγραφέας συχνά απομονώνεται και παρατηρεί. Οφείλει, τουλάχιστον ο συγγραφέας, να συνταιριάξει με κάποια λογική τα υλικά της έμπνευσής του. Μέσα σε ένα πλαίσιο τέτοιο, ο συγγραφέας καλείται να βαδίσει το λεπτό σκοινί μεταξύ της άρτιας δομής που θα αποδώσει το αναγκαίο αίσθημα της τάξης και στην έκπληξη, στη μικρή εκείνη αταξία που θα κάνει την ιστορία του αξιομνημόνευτη. 
Το πιστόλι δεν είναι ανάγκη να πυροβολήσει. Είναι ανάγκη όμως ο όποιος πυροβολισμός να προέλθει από ένα υπαρκτό πιστόλι, και όχι από κάτι που θα βγει ξαφνικά από το καπέλο του συγγραφέα σαν το λαγό. Αν δεν έχεις κάνει καμία αναφορά σε εξωγήινους, δεν μπορεί να εμφανιστούν από μηχανής εξωγήινοι και να σώσουν τον καουμπόη σου λίγο πριν πέσει στο γκρεμό μαζί με το άλογό του. Αν δεν έχει μουσική παιδεία ο ήρωάς σου, ή κάποιο κρυφό χάρισμα που με κάποιο τρόπο να υφίσταται μέσα στο σύμπαν σου, δεν μπορεί να αρχίσει το παλικάρι να τραγουδάει άριες στη μέση της δράσης επειδή αυτό θα κοιμίσει το δράκο με τα δώδεκα κεφάλια. 
Με άλλα λόγια η ανατροπή έχει τα όριά της. Είναι εύπλαστα όρια, είναι όρια που μπορεί να επεκταθούν. Αλλά υπάρχουν. Και να σας πω την αλήθεια, αυτή είναι η ομορφιά της ανατροπής. Ότι νομίζεις πως δεν μπορεί να συμβεί. Ότι νομίζεις πως έχεις προβλέψει κάθε πιθανό συνδυασμό, κάθε δυνατή κατάληξη όταν διαβάζεις. Και όμως, δεν τα έχεις προβλέψει όλα. Και όμως, η ανατροπή συμβαίνει. 

 

 

Edited February 14, 2021 by Ιρμάντα