Το αρχέγονο και άλλοι καιροί - TOKARCZUK OLGA

[Nargathrod]

Μήνας φαντασίας στη Λέσχη Ανάγνωσης Φανταστικού  και διαλέξαμε να διαβάσουμε μία ακόμα συγγραφέα από την Πολωνία μετά την Τελευταία ευχή του Andrzej Sapkowski (24η συνάντηση της λέσχης). 

Το βιβλίο έχει κερδίσει το βραβείο Nobel 2018. 

Από το οπισθόφυλλο στο βιβλίο διαβάζουμε: 

Υπάρχει ένα σχεδόν μυθικό χωριό που κατοικείται από εκκεντρικούς όσο και αρχέτυπους ανθρώπινους χαρακτήρες. Είναι ένας παράξενος τόπος, ένας συμπυκνωμένος μικρόκοσμος της κεντρικής Ευρώπης και του κόσμου. Το Αρχέγονο το φυλάσσουν ακροβολισμένοι τέσσερις αρχάγγελοι. Και μέσα από τα δικά τους μάτια, που είναι κρυστάλλινα και εκπέμπουν λυρισμό, παρακολουθούμε τις ζωές των απλών ανθρώπων του καθ' όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα, από το 1914 ως τις δικές μας μέρες - την πολυτάραχη δηλαδή ιστορία της Πολωνίας υπό τη μορφή μιας επικής αλληγορίας που διαπερνά τον χώρο και τον χρόνο. Ο έρωτας και η πίστη, ο πόλεμος και η βία, η μοναξιά και ο θάνατος σημαδεύουν τις διαδρομές των μελών μιας οικογένειας απ' την ακμή της μέχρι την τελική διάλυσή της. Το Αρχέγονο και άλλοι καιροί είναι το τρίτο μυθιστόρημα της Όλγκα Τοκάρτσουκ εκδόθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1990 και την καθιέρωσε ως την κορυφαία πεζογράφο της σύγχρονης πολωνικής λογοτεχνίας. Η πολυβραβευμένη συγγραφέας παρατηρεί και περιγράφει τα πράγματα με μια ειρωνική ουδετερότητα, χωρίς συναισθηματικές εξάρσεις, με ένας ύφος απολύτως διακριτό, και αφήνει θαμπωμένους τους αναγνώστες, στο επίκεντρο μιας μεταφυσικής πανδαισίας.

Αν κάποιο μέλος του forum έχει διαβάσει το βιβλίο παρακαλώ πολύ να γράψει κάτι για αυτό στο τόπικ. 

Edited April 6, 2020 by Nargathrod

[Baldwin the Victorius]

Αν και το βιβλίο δεν θα έλεγα πως είναι το γούστου μου, του έδωσα μία ευκαιρία. Η αλήθεια είναι πως δεν εντυπωσιάστηκα. Υπάρχουν αρκετα προβλήματα στην δομή του κόσμου και την αφήγηση της ιστορίας, προβλήματα που αποκτούν βαρύτητα ακριβώς επειδή ο κόσμος είναι ο πραγματικός. Θα αναφερθούν αμέσως παρακάτω.

 σελ. 12: Αν η συγγραφέας ήθελε να δείξει την συναισθηματική επίδραση που έχουν οι επιθέσεις με αέρια σε όσους βλέπουν τις συνέπειες τους πρώτη φορά, γιατί δεν το έκανε χρησιμοποιόντας έναν επιζήσαντα από ένα τέτοιο βομβαρδισμό; Μία τέτοια σκηνή προκαλέι μεγαλύτερο σοκ στον αναγνώστη.
σελ. 13: Μάλλον δεν η συγγραφέας δεν γνωρίζει τις περιπτώσεις της Κυνάνης, της Ευριδίκης, της Ζηνοβίας, της αγίας Όλγας, της Ειρήνης της Αθηναίας, της Ελισάβετ της Α' της Μαρίας Θηρεσίας, της Μεγάλης Αικατερίνης και πολλών άλλων. Αν κάτι έχει αποδειχθεί είναι πως οι γυναίκες είναι τόσο φιλοπολέμες και βίαιες όσο και οι αντρες. 
σελ. 14: θεολογικό σφάλμα. Ο κάθε άνθρωπος παίρνει τον φύλακα-άγγελο του με με το χρίσμα και όχι με την γέννηση. Επιπλέον οι άγγελοι δεν είναι πνευματικά όντα. Είναι αόρατα όντα αλλά όχι τελείως ασώματα. Ως δημιουργήματα, έχουν συναισθήματα, όπως φαίνεται στα ιερά κείμενα. 
σελ. 15: θεολογικό σφάλμα. Οι άγγελοι είναι λογικές υπάρξεις και η γνωστική τους ικανότητα υπερβαίνει αυτή των ανθρώπων αλλά δεν αγγίζει την παντογνωσία και σοφία του Θεού. Δεν μπορούν να προβλέπουν τα μελλούμενα, μόνο να γνωρίζουν ότι τους αποκαλύπτεται από τον Θεό και όσα οι ίδιοι κατανοούν με βάση τις γνώσεις του και τις εμπειρίες τους από τον κόσμο από την μακρά ζωή τους.
σελ. 17: Το δόγμα ποτέ δεν έκανε λόγο για την εκτέλεση της ανθρώπινης σεξουαλικής συνέρευσης, επομένως ποτέ δεν αναφέρθηκε κάτι τέτοιο από τον Θεό. Ίσως αποτελούν θέσεις ιερέων και ιεροκυρήκων, αλλά από την στιγμή που δεν εναρμονίζονται με το δόγμα, αποτελούν προσωπικές τους θέσεις και μόνο.
σελ. 17: Υπάρχει ένα είδος μάθησης. Η συλλογή πληροφοριών. Αυτό που αλλάζει είναι το πως ο κάθε άνθρωπος τις αξιοποιεί.
σελ. 20: Την εποχή εκείνη ακόμα και τα 10χρονα κορίτσια, ακριβώς λόγω της αγροτικής κοινωνίας του τόπου, ήξεραν πως γίνεται η γέννα. Πως ακριβώς γίνεται η Σταχούλα να μην ξέρει πως ακριβώς γίνεται;
σελ. 27: Ο τετράποδος τρόπος βαδίσματος δεν είναι βολικός για το ανθρώπινο σώμα, γιατί αυτό εξελίχθηκε για δίποδο βάδισμα. Το τετράποδο βάδισμα καταπονεί το μυοσκελετικό σύστημα του ανθρώπινου σώματος. Αν και επιτρέπει την ανάπτυξη μεγαλύτερων ταχυτήτων, αυτό γίνεται μόνο για μικρές αποστάσεις και είναι περισσότερο ενεργοβόρο.
σελ. 34/35. 'Ολη αυτή η περιγραφή περισσότερο μοιάζει περισσότερο με κλασσική γυναικεία φαντασίωση, το είδος που περιλαμβάνει μία μεγαλύτερη παντρεμένη γυναίκα και ένα μικρότερο ελκυστικό άντρα και το οποίο τόσο πολύ υπάρχει στα άρλεκιν.
σελ. 38: Τον νέο, ηλικιακά, άνθρωπο από τα μέσα του 20ου αιώνα και μετά, όπως και τον νέο των διαφόρων ελίτ της εποχής που περιγράφει στο σημείο αυτό του βιβλίου. Ο νέος των καθημερινώ ανθρώπων της εποχής εκείνης δεν νοιαζόταν και πολύ μιας και είχε πιο πιεστικά προβλήματα να λύσει.
σελ. 47: Τα αντικείμενα έχουν την σημασία που τους αποδίδει η κατασκευή και η χρήση τους, όχι κάποιου είδους απορρόφησης ψυχικής ενέργειας. Ο μύλος του καφέ είναι ένα κομμάτι ύλης που έχει την λειτουργία του αλέσματος, όχι την ιδέα του.
σελ. 55: Τόσοι πόλεμοι ως τότε όπως και η δομή της πολωνικής κοινωνίας, ούσα προνεωτερίζουσα, δείχνει το αντίθετο. Οι άντρες πηγαίνουν στον πόλεμο και ήταν θύματα των εργασιών που απαιτούσαν σωματική εργασία, δηλαδή οι περισσότερες. Και το κοτόπουλο δεν γλυστράει από το αβγό,σκάει από αυτό. 
σελ. 81/82: θεολογικό λάθος. Η ψυχή μετά τον θάνατο πηγαίνει στον κόσμο των νεκρών. Δεν κάθεται να περιπλανιέται στον κόσμο των ζωντανών, πέρα από τον προκαθορισμένο χρόνο. Δεν κατοικεί σε αυτό το κόσμο και δεν στοιχειώνει συγκεκριμένα μέρη του. Δεν έχει την ανάγκη να μείνει στον κόσμο των ζωντανών. Δεν χάνει τις αναμνήσεις της πρότερης ζωής ούτε τον χαρακτήρα της.
σελ. 84: Τα κεραμίδια είναι πήλινα ή πέτρινα. Δεν έχουν νόημα να είναι ξύλινα. Επομένως δεν σαπίζουν.
σελ. 90/91: θεολογικό λάθος. Ο Θεός ή αλλιώς Αγία Τριάδα, είναι αϊδιως, άναρχος με έννοια χρονική. Με δική του δράση ξεκίνησε η δημιουργία όταν στην αρχή υπήρχε σκοτάδι. Ο Θεός έχει επίγνωση του ποιος είναι ή τι. Και αυτό σημαίνει πως και ο Λόγος δεν έρχεται μετά αλλά αν και διαφορετικό πρόσωπο είναι η ίδια φύση. 
Ο Πατέρας αποτελεί την αιτία της θεότητας, όχι κάποια δράση πριν από αυτόν. Είναι η αιτία ύπαρξης των υποστάσεων και όχι της ουσίας και των ενεργειών του. Διαχωρισμοί που δηλώνουν χρονική μεταβολή και διαφορά στις σχέσεις μεταξύ των προσώπων είναι ενδεικτικοί της αίρεσης του αρειανισμού.
Όσο για τον Λόγο, όταν αυτός ενσαρκώθηκε, δεν είχε αμφιβολία τι ήταν. Οι φύσεις του ενώθηκαν και δεν επηρέασαν η μία την ποιότητα της άλλης. Ενεργούσε σύμφωνα με τα θελήματα και των δύο φύσεων του, χωρίς η μία ενέργεια να αντιμάχεται την άλλη. 
σελ. 93: Ο χρόνος περνάει πολύ γρήγορα και δηλώνεται με μεγάλη αοριστία. Είναι πρόβλημα συνεχόμενο. 
σελ. 97. Ο Θεός δεν είναι άντρας. Η φύση του, άχρονη και άκτιστη, δεν προυποθέτει την ύπαρξη φύλου.
σελ. 122: Η Βερμαχτ το 1939 δεν είχε τζιπ, ούτε αργότερα. Το τζιπ είναι όχημα της εταιρείας Wills - Overland που ιδρύθηκε το 1940 στις ΗΠΑ και κατασκεύαζε οχήματα για τον Αμερικανικό στρατό. Για μεταφορά προσωπικού είχε θωρακισμένα οχήματα και φορτηγά, πολιτικά αυτοκίνητα και φορτηγά, μοτοσυκλέτες και ελκυστήρες.
σελ. 132: ΌΛοι οι σοβιετικοί στρατιώτες του πεζικού φορούσαν κάτω από τις χλαίνες τους γκρίζες ή φαιές στολές. Όχι άλλου χρώματος εκτός από τους αξιωματικούς σε επιτελεία.
σελ. 140: Με βάση την εμπειρία από τόσους πολέμους, οι στρατιώτες εν καιρώ πολέμου και σε καταστάσεις πολιορκίας έχουν σημαντικότερα προβλήματα από την έλλειψη της γυναικείας συντροφιάς. Και εδώ υπάρχει και ένα plot hole. Ο Ιζίντορ εκ γενετής ήταν καθυστερημένος. Πως αποκτά τέτοιες διαλεκτικές ικανότητες, αδύνατες για την κατάσταση του;
σελ. 151: 5 χρόνια εκτός πολέμου και ακόμα δεν ξέρουν ποιοι συμμετέχουν και γιατί;
σελ. 152: θεολογικό λάθος. Οι ψυχές δεν έχουν το σχήμα μπαλονιών ή την όψη σκιών. Έχουν το σχήμα του ανθρωπου που ήταν όταν ζούσαν και είναι όπως η φωτιά που περικλείει το πυρακτωμένο σίδερο εκτός και εντός του.

Δεν θεωρώ πως χρειάζεται να γράψω περισσότερα. Τα θεολογικά λάθη θα πει κάποιος πως είναι απλά μυθοπλασία και δεν χρειάζεται να δωθεί τέτοια σημασία. Θα συμφωνούσα αν απλά τα παρέθετε και δεν σταμάταγε σε αυτά ώστε να τα αναλύει και να τα χρησιμοποιεί ως βάση του κόσμου της ή των αναλύσεων που ήθλε να κάνει. Σε προσωπικό επίπεδο, το θεωρώ ενοχλητικό. Από εκεί και μετά, έπιασε υπερβολικά πολλές θεματικές χωρίς να έχει το χρόνο και χώρο να τα αναπτύξει όπως θα έπρεπε, κάνοντας ένα αναιμικό αποτέλεσμα. Τα μαθήματα που έχει να δώσει, θεωρώ πως ένας ενήλικος τα καταλαβαίνει μέχρι τα 30 του. Επομένως δεν έχει να πει κάτι χρήσιμο. Μοιάζει περισσότερο με αυτά που θα άκουγε κάποιος σε μία συνεδρία με ψυχολόγο. Τα φανταστικά στοιχεία χρησιμοποιούνται ελάχιστα και μία φορά τις περισσότερες φορές χωρίς να τα χρησιμοποιεί ξανά. Ίσως να είναι γνώρισμα του μαγικού ρεαλισμού αλλά αυτό μάλλον με αδυναμία του είδους μοιάζει παρά με κάτι άλλο. Έχει αρκετές τρύπες στην πλοκή και στο worldbuilding, και μάλλον επειδή δεν ήταν αυτό το κέντρο βάρους. Σε γενικές γραμμές είναι ένα αδιάφορο βιβλίο στην καλύτερη. Για κάποιον που θα θέλει ένα βιβλίο με δομημένη ιστορία, πλοκή και στοιχεία του κόσμου με επίδραση πάνω στην ιστορία και του κόσμου, θα απογοητευτούν. Αφηγηματικά έχει πολλά προβλήματα. 
Το καλό με αυτό είναι πως έχει ροή στην γραφή και η ανάγνωση ρέει, δεν σου βγάζει την ψυχή σαν άλλα βιβλία. Για εμένα είναι το μόνο καλό στοιχείο του βιβλίου, μιας και δείχνει συγγραφέα που ξερει την δουλειά του. 

Edited May 23, 2020 by Baldwin the Victorius
Συμπλήρωση

[Kon]

Πάντως, τα θεολογικά "σφάλματα" που αναφέρεις, δεν είναι τέτοια per se, αλλά εμφανιζονται ως σφάλματα σε όποιον θέλει ή προσπαθεί να υπερασπιστεί την ορθότητα ενός δόγματος. Δεν θυμάμαι να καθορίζει κάπου το δόγμα, ίσως κάνω λάθος.

Edited May 24, 2020 by Kon

[Nargathrod]

Το διαβάσαμε για την 64η συνάντηση της λέσχης.

Η προσωπική μου βαθμολογία είναι 3,5 stars

Ένα βιβλίο μαγικού ρεαλισμού.

Στα θετικά:
1.Η γραφή - επαγγελματική γραφή, όχι μόνο ξέρει να γράφει αλλά να κερδίζει τον αναγνώστη από τον τρόπο της. Θεωρώ ότι οι συγγραφείς που ξεκινάνε συγγραφή μπορούν να διαβάσουν και να πάρουν παράδειγμα.
2. Η θεματική:  φιλοσοφία - θεολογία - ανθρωπισμός. Είναι πολύ ενδιαφέροντα όλα ως θεματικές. Ειδικά η φιλοσοφία όταν έχει να κάνει με τον χωρο - χρόνο. Οι σύγχρονοι φιλόσοφοι ειδικά οι Γερμανοί και οι κεντροευρωπαίοι έχουν πιάσει τις θεωρίες του χωρο -χρόνου και προσπαθούν να δώσουν απαντήσεις μέσω αυτού. Μου άρεσε η οπτική της συγγραφέως σε αυτό το ζήτημα.
3. Ο τρόπος που πέρασε τα φιλοσοφικά μηνύματα, δεν μου τα επέβαλε, αλλά με έβαλε σε σκέψεις και μόνο αυτό είναι αρκετό και πετυχημένο. Δείχνει ότι σέβεται τον αναγνώστη της. Προσωπική μου εκτίμηση είναι ότι ίσως για τον τρίτο λόγο να κέρδισε το Νόμπελ το 2018.

Στα αρνητικά:
1. Αδιάφορη υπόθεση, ναι πολλές ιστορίες, αρκετοί ήρωες. Αν εξαιρέσουμε τη Σταχούλα και τον Ιζίντορ όπου η πρώτη είναι η ψυχή του βιβλίου και ο δεύτερος αρκετά συμπαθής, θεωρώ πώς η περιγραφή της ζωής των υπόλοιπων, που είναι η κυρίως υπόθεση του έργου, δε βρίσκω τον λόγο να γραφτεί. 
2. Αδιάφορη η πλοκή, ίσως κουραστική όταν αλλάζει συνέχεια την οπτική γωνία. Συνήθως δε με κουράζει η εναλλαγή στην οπτική γωνία. Θεωρώ ότι δουλεύει καλά στα βιβλία φαντασίας και δημιουργεί τα είδη του σασπένς. Σε αυτό το βιβλίο κούρασε γιατί ενώ περίμενες να ενώνονται οι ιστορίες μεταξύ τους τελικά μόνο ένα μικρό μέρος μπορούσε να συνδεθεί.
3. Αδύναμο τέλος αλλά μας έχει συνηθίσει ο μαγικός ρεαλισμός.... Περιμένω ακόμα να διαβάσω βιβλίο του είδους που να με εντυπωσιάσει το τέλος. Δε θα πω τι λέει το τέλος αλλά μπορούσε να γραφτεί ένα τέλος για το παιχνίδι να μας εξηγήσει πέραν από τους 8 κόσμους του Θεού τι συμβαίνει... Το να τελειώσει με δύο αδιάφορους ήρωες του βιβλίου δεν ξέρω, δε βοήθησε. Από την άλλη βέβαια κατάλαβα τον συμβολισμό του τέλους και τη θεωρία της συγγραφέως για τον ανθρωπισμό και τον ασπάζομαι. 

[Baldwin the Victorius]

Από την στιγμή που κάθεται χρησιμοποιεί τμήματα της χριστιανικής θεολογίας και δόγματος για να δομήσει τον κόσμο της, και τα χρησιμοποιεί με εσφαλμένη διατύπωση σε σύγκριση με το τι λέει το δόγμα για αυτά τα θέματα, τότε αποτελούν θεολογικά λάθη. Δεν είναι ανάγκη να πει ή ίδια η συγγραφέας ποια θρησκεία χρησιμοποιεί ως πηγή. Φαίνεται σε όποιον γνωρίζει έστω και ελάχιστα. Και από την στιγμή που αυτοπροσδιορίζομαι ως μέλος του ποιμνίου της εν λόγω θρησκείας, τότε οποιαδήποτε διατύπωση του δόγματος πέραν του αποδεκτού εντός της εν λόγω θρησκείας, είναι στην καλύτερη θεολογικό λάθος. 
Καταλαβαίνω γιατί κάποιος που δεν θεωρεί τον εαυτό του μέλος της θρησκείας να μην νοιάζεται. Δικαίωμα του. Αλλά εφόσον δεν νοιάζεται, θεωρώντας πως δεν υπάρχει κάτι για να δει, τότε δεν θα έπρεπε να ασχολείται με το αν άλλοι βρήκαν τέτοια θέματα. 

[Starbuck]

Καλησπέρα σε όλες και όλους

Το βιβλίο αυτό το διάβασα μέσα σε λίγες μέρες και είναι από τα ωραιότερα που έχω διαβάσει. Από την αρχή με εξέπληττε με διάφορους τρόπους, άλλοτε με πολύ όμορφες εικόνες, άλλοτε με πολύ δυσάρεστες. Γι΄ αυτόν τον λόγο από τη μία δεν ήθελα να το αφήσω, από την άλλη φοβόμουν να το ξαναπιάσω. 
Το αρχέγονο είναι οι μικρές αφηγήσεις των καθημερινών ανθρώπων. Αυτές τις προσπερνάει η Ιστορία, ειδικά αυτή που γράφεται από τους κυρίαρχους. Έτσι, είναι πάντα ενδιαφέρον, αν και κάπως θλιβερό, να βλέπεις τον αντίκτυπο των υπερτοπικών γεγονότων να προσγειώνεται στην ζωή και την καθημερινότητα εκείνων που η Ιστορία αντιμετωπίζει ως αναλώσιμους. 
Η Τοκάρτσουκ κάνει μία βουτιά μέσα στον υπαρξιακό χώρο, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τις εκφάνσεις του στις εκάστοτε κοινωνικές ταυτότητες. Γνωρίζει πολύ καλά τον άνθρωπο, τους φόβους, τις επιθυμίες και τα στεγανά του. Γνωρίζει καλά τον κόσμο του παιδιού, τον κόσμο του περιθωρίου και τον κόσμο της κυριαρχίας. 
Ακροβατώντας ανάμεσα στο φανταστικό και το πραγματικό μας δείχνει με σκληρή ειλικρίνεια τους λόγους για τους οποίους απέτυχε η ΕΣΣΔ να είναι αυτό που το εργατικό κίνημα φαντάστηκε ότι θα είναι όταν δημιουργήθηκε. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι τα «κεφάλια» του «κομμουνισμού» είναι ακόμα «κεφάλια» στα κράτη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Αυτή η παταγώδης αποτυχία, που κρύφτηκε πίσω από τη μάσκα του κοινωνικού προσώπου, βρίσκει την κορύφωσή της στον ομαδικό βιασμό της Ρούτα και από τα δύο στρατόπεδα. Από τους ναζί το περιμένει κανείς, γιατί δεν είχαν ιερό ή όσιο αλλά δεν το είχαν απροκάλυπτα, και αυτό είναι το πιο τρομακτικό κομμάτι του φασισμού. Από τους κομμουνιστές ωστόσο, τουλάχιστον όπως γνωρίζουμε τον κομμουνισμό από τα βιβλία ή τις/τους ιδεολόγους και καλλιτέχνες της εποχής της Ρώσικης Επανάστασης, θα περίμενε κανείς κάτι διαφορετικό (εκείνη την εποχή γιατί τώρα πια γνωρίζουμε καλά τα αίσχη που ακολούθησαν την επανάσταση των μπολσεβίκων). Όμως, όχι, ήταν ακριβώς το ίδιο. Ίσως και ακόμα πιο επικίνδυνο, στην περίπτωση που νόμιζε ότι διαφέρει. Μου θύμισε τις ταινίες του Μακαβέγιεφ, που με σκληρή ειρωνεία μιλάει γι' αυτήν ακριβώς την αδηφάγα πορεία του ολοκληρωτισμού της ΕΣΣΔ και τους τρόπους που μασκαρευόταν ως ένα φιλικό μας πρόσωπο. 
Για όλους αυτούς τους λόγους η Ρούτα είναι η αγαπημένη μου χαρακτήρας και μάλλον και η πιο δυνατή. Γιατί αναγνώρισε τα δεσμά της και τα αποτίναξε από πάνω της. Και γιατί επιβίωσε από έναν ομαδικό βιασμό (και που το γράφω ανατριχιάζω) και από έναν άθλιο μισογύνη. Στο πρόσωπο του οποίου, επίσης αναγνωρίζουμε πόσο συντηρητική και σάπια ήταν η νοοτροπία της σταλινικής και μετασταλινικής σοβιετικής ένωσης. 
Έχω συγκρατήσει μερικές πολύ αγαπημένες εικόνες από αυτό το βιβλίο: 
Το μεταλλικό καπάκι πάνω από το Αρχέγονο, η Γιαγιά με τα σκυλιά που τα βάζει με το φεγγάρι και τελικά το συγχωρεί, ο Ιζίντορ που δεν είναι εντάξει με έναν άντρα Θεό, αλλά τελικά ούτε και με μια γυναίκα Θεά, οπότε ανακαλύπτει το άφυλο Θείο, η μικρή κόρη της Μίσια (ή είναι η ίδια η Μίσια δεν θυμάμαι) που ανακαλύπτει ξανά και ξανά έναν ολόκληρο κόσμο στο συρτάρι, η μηχανή που αλέθει τον καφέ, η εικόνα της Παναγίας που φύλαγε τα σκυλιά. 
Μπορώ να γράψω ολόκληρο δοκίμιο γι΄αυτό το βιβλίο αλλά δεν είναι της παρούσης. Δεν έχω συμπεριλάβει σε αυτό το σχόλιο τόσα και τόσα κομμάτια που μου έρχονται συνέχεια στο μυαλό, όπως ο Ναζί επικεφαλής που πέθανε για τον πόλεμο των άλλων, όντας όμως συνένοχος, ένας άνθρωπος που είναι θύμα και θύτης ταυτόχρονα, η εξάρτηση του Πάβελ από τη Μίσια, που η αρρενωπότητά του δεν του επέτρεψε να σταθεί με αγάπη κοντά της και μόνο αφότου εκείνη πέθανε αυτός τελικά βίωσε την ανάγκη του μέσα από την απουσία της, μαραζώνοντας. Πόσο διαστρεβλωμένα έβλεπε αυτός ο άνθρωπος τον εαυτό του και κατ' επέκταση τις σχέσεις. Η Σταχούλα! Τι να πρωτοπώ για την Σταχούλα, δεν ξέρω.
Αυτή η γυναίκα, γράφει τόσο καλά που θυμάμαι το Αρχέγονο σαν τοπίο, θυμάμαι τα σπίτια, τα δέντρα, τα ποτάμια, τους ανθρώπους και τα αισθήματα που διαμορφώθηκαν, διαβάζοντας. Με έκανε να χαμογελάσω και να γλυκαθώ και με έκανε να πονέσω και να κλάψω.
Θα πρέπει να διαβάσω κι άλλα δικά της για να πω με σιγουριά αν τοποθετείται ανάμεσα σε άλλες και άλλους αγαπημένους συγγραφείς (δύο είναι έτσι κι αλλιώς, η Λε Γκεν και ο Έσσε), όμως είναι από τα βιβλία που θυμάμαι και θα θυμάμαι γιατί μου σκάλισε την ψυχή και μου είπε: «η ιστορία που σου διηγούμαι είναι όπως και η ζωή. Γλυκόπικρη».