ARTICLE Μέτρον ἄριστον ή αλλιώς: how much is too much?

[Ιρμάντα]

Δε θέλω τίποτε άλλο παρά να μιλήσω απλά, να μου δοθεί ετούτη η χάρη.

Γιατί και το τραγούδι το φορτώσαμε με τόσες μουσικές που σιγά σιγά βουλιάζει

και την τέχνη μας τη στολίσαμε τόσο πολύ που φαγώθηκε από τα μαλάματα το πρόσωπό της

κι είναι καιρός να πούμε τα λιγοστά μας λόγια γιατί η ψυχή μας αύριο κάνει πανιά.

Γιώργος Σεφέρης, Ένας Γέροντας στην Ακροποταμιά

 

 

 

Ας το παραδεχτούμε: ως συγγραφείς (και επίσης, ως Έλληνες) έχουμε την τάση να υπερβάλλουμε. Παραφουσκώνουμε τα γεγονότα, ίσως από συνήθεια, ίσως επειδή έτσι βλέπουμε να κάνουν και άλλοι, ίσως για να εντυπωσιάσουμε. Πόσοι σκοτώθηκαν; Τρεις. Πόσοι σκοτώθηκαν; Τριάντα. Ένα μηδενικό είναι, αν το καλοεξετάσεις. Ωστόσο, πώς μία τέτοια (ενοχλητική και ενδεχομένως επικίνδυνη) συνήθεια μπορεί να έχει αντίκτυπο στο γραπτό λόγο; Στο δικό μας γραπτό λόγο, δηλαδή. Στο δικό μας κείμενο. Πότε γινόμαστε υπερβολικοί; Σε ποιες περιπτώσεις επιτρέπεται και σε ποιες όχι; Και ποια η σχέση της υπερβολής με το είδος του κειμένου μας;

1.      Υπερβολή στη γραφή

 

Μπορεί να έχουμε την τάση να υπερβάλλουμε παραφορτώνοντας το κείμενό μας με σχήματα λόγου, παρομοιώσεις, μεταφορές, καλολογικά στοιχεία. Μπορεί να προσπαθούμε να διανθίσουμε το κείμενό μας με ωραίες φράσεις, ωραίες εικόνες, πράγματα που θεωρούμε ότι θα τα οπτικοποιήσει ο αναγνώστης με τον τρόπο που συμβαίνει σε μας. Ωστόσο το αποτέλεσμα δεν είναι πάντα το επιθυμητό. Υπερβολικά πολλές ωραίες φράσεις σημαίνει ότι κάποιος μπορεί να παρασυρθεί τόσο πολύ από αυτές ώστε να μην προσέξει, ή να μην προσέξει αρκετά, την καθαυτό ιστορία. Φανταστείτε ένα πρόσωπο καλυμμένο με τόσο μακιγιάζ που καταλήγουμε να μην ξέρουμε καν τι υπάρχει από κάτω. Φανταστείτε ένα δωμάτιο μπουκωμένο στις μυρωδιές: μοιραία, κάποια στιγμή το περιβάλλον θα μας ζαλίσει και θα χάσουμε λεπτομέρειες από τα συμβάντα στο χώρο. Φανταστείτε -όχι. Αν χρησιμοποιήσω ακόμη ένα παράδειγμα, θα έχω κάνει ακριβώς αυτό που σας συμβουλεύω να αποφεύγετε.

2.      Υπερβολή στα αφηγηματικά σχήματα

 

Δηλαδή πόσες αναδρομές μπορεί να χωρέσει ένα κείμενο; Πόσες ανατροπές; Πόσες χρονικές μετατοπίσεις; Πόση προοικονομία; Πόσες παράλληλες πλοκές μπορούμε να υποστηρίξουμε πριν χάσουμε τη μπάλα; Ο βασιλιάς θυμάται τότε που ήταν παιδί, που ένας γέροντας του είχε αποκαλύψει εκείνο το μυστικό που το είχε μάθει από τότε που και εκείνος ήταν παιδί και πώς ο βασιλιάς έχει οκτώ αδελφούς και ο κάθε αδελφός επτά ερωμένες και η κάθε ερωμένη του γέννησε από τρεις γιους και όλοι αυτοί θέλουν να κάτσουν στο θρόνο. Η αφήγηση είναι συχνά ένας λαβύρινθος. Δεν είμαστε πάντα σίγουροι πού θα μας οδηγήσει ένας ήρωας, ένα μυστικό πέρασμα, ένας χαμένος συγγενής. Ακόμη και αν έχεις κάνει πλάνα και προσχέδια, μία νέα έμπνευση μπορεί να σε φέρει προ εκπλήξεως και να ανατρέψει κάθε σου προηγούμενη στρατηγική. Και αυτή είναι η ομορφιά. Να θυμάσαι όμως. Όσο πιο πολύπλοκος είναι ο λαβύρινθος μιας αφήγησης, τόσο πιο μάστορας πρέπει να είναι ο συγγραφέας για να μην χαθεί ο αναγνώστης του – και να μην χαθεί και ο ίδιος.

3.      Διλήμματα

 

Ομοίως με την παράγραφο δύο. Σε πόσα διλήμματα μπορεί να βρεθεί ένας ήρωας; Αν σελίδα παρά σελίδα καλείται να πάρει μία απόφαση είναι βέβαιο πως ο αναγνώστης θα βαρεθεί. Ποιο δρόμο να πάρει στο σταυροδρόμι, σε ποια θα δώσει το μήλο, με ποιο στρατό θα πολεμήσει, αν θα παραγγείλει μπύρα ξανθή ή μπύρα κόκκινη. Πρώτον τα διλήμματα έχουν αξία μόνο όταν έχουν σημασία. Αν θα πάρει ο Σάμγουαϊζ το δαχτυλίδι ενόσω ο Φρόντο κείτεται νεκρός (όπως πιστεύουμε) είναι ένα σημαντικό δίλημμα. Εξαρτώνται πολλά από αυτό. Δεύτερον, αν προσπαθήσουμε να κάνουμε ΟΛΑ τα διλήμματά μας εξίσου σημαντικά, τότε κινδυνεύουμε να γίνουμε ακόμη πιο κουραστικοί. Ο κόσμος δεν μπορεί να κρέμεται από μια επιλογή κάθε όποτε μας έρχεται.

4.      Εδώ ο κόσμος χάνεται

 

Ναι, όλοι ξέρουμε πώς τελειώνει η πρόταση. Το θέμα είναι ότι ο κόσμος δεν μπορεί να χάνεται ΣΥΝΕΧΕΙΑ. Όπως και με τα διλήμματα, ένας κίνδυνος έχει ενδιαφέρον μάλλον όταν είναι μοναδικός. Φυσικά υπάρχουν πανέμορφες ιστορίες όπου ο ήρωας έχει να αντιμετωπίσει πολλούς εχθρούς και πρέπει να επιλέξει τη σειρά και τη στρατηγική με την οποία θα τους χειριστεί. Αλλά ο ήρωας δεν μπορεί να σώζει τον κόσμο συνέχεια. Μία φορά, άντε δύο, σε ένα μυθιστόρημα (πόσο μάλλον σε ένα διήγημα) είναι υπεραρκετό. Διαφορετικά το επίτευγμα χάνει την αξία του, καθώς χάνει τη σπανιότητά του. Επίσης είναι καλό να μεταχειριζόμαστε με σχετική φειδώ τις σκηνές καταστροφής. Ο αναγνώστης δεν προφταίνει να αγωνιά και να ενδιαφερθεί για τα πάντα. Όταν τον ξεθεώνουμε από cliff hunger/ έκρηξη / ανελέητο κυνηγητό / ακατάπαυστο πιστολίδι σε καινούριο cliff hunger/ έκρηξη και ξανά -μανά είναι βέβαιο πως θα πάψει να μας παίρνει στα σοβαρά. Ή θα αφαιρεθεί, στην καλύτερη. Η προσοχή του είναι συγκεκριμένη και πρέπει να την κερδίσουμε. Τρεις διαγαλαξιακές καταστροφές και δυο βουτιές σε μαύρες τρύπες ανά σελίδα δεν έχουν απολύτως, μα απολύτως κανένα ενδιαφέρον. Όταν στήνουμε τον κόσμο μας, είτε είναι ένα ολόκληρο σύμπαν είτε απλώς ένα σκηνικό, οφείλουμε να το σεβαστούμε. Δεν χτίζουμε κάτι μόνο και μόνο για να το δούμε τι θόρυβο θα κάνει αν ανατιναχτεί. Η αξία, και εδώ, έγκειται στη μοναδικότητα.

5.      Μα είναι τόσο όμορφο. Κρίμα δεν είναι να το πετάξω;

 

Δεν είναι καθόλου κρίμα. Πέτα το. Ή κράτα το για πιο μετά. Ή για κάποιο άλλο διήγημα, μυθιστόρημα, οτιδήποτε. Δεν έγινε κανείς ζωγράφος φοβούμενος μην χαλάσει χρώματα και κάρβουνο για να μάθει σχέδιο και χρωματολογία. Όπως και κανείς δεν γίνεται συγγραφέας χωρίς να γράφει και να σκίζει. Σαφώς και κάποια πράγματα θα έχουν αξία και χρησιμότητα μονάχα ως εξάσκηση. Πολλά που έκανες πρέπει να πεταχτούν. Ή τα κρατάς για τον εαυτό σου, να βλέπεις, αργότερα, πώς έγραφες κάποτε και να κάνεις συγκρίσεις. Κάποια γραπτά σου μπορεί να μην καταφέρεις να τα ταιριάξεις σε κανένα σου κείμενο, και ξέρεις κάτι; Μπορεί να μην είναι, τελικά, τόσο καλά όσο νόμιζες, πράγμα που μας οδηγεί στην παράγραφο τρία:

6.      Δεν ξέρεις αν θα φανεί σε όλους τόσο όμορφο. Θλιβερό πλην αληθές.

 

Δεν ξέρεις αν θα αρέσει στον αναγνώστη σου το βιβλίο σου, η γραφή σου, η ιστορία σου, οι ιδέες σου. Δεν ξέρεις αν αυτή η παράγραφος που ιδροκοπάς να μην στείλεις στον κάδο της ανακύκλωσης είναι τόσο σπουδαία, ή τόσο απολαυστική, ή τόσο πρωτότυπη. Συχνά έχουμε την τάση να αποθεώνουμε ό,τι γράφουμε, ειδικά στα πρώτα μας βήματα, ειδικά όταν έχουμε μόλις μάθει ή διδαχτεί πέντε δέκα βασικές τεχνικές. Αν μέχρι πρότινος γράφαμε πιο στεγνά κι από την έρημο και ξαφνικά κάποιος μας σφύριξε πως υπάρχουν και επίθετα, για παράδειγμα, είναι πιθανό να το παρακάνουμε από τη χαρά μας που «ανακαλύψαμε το μυστικό». Σίγουρα έχεις ακούσει τη φράση: Γράψε και άστο να κάτσει. Μπορεί να μην ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις αλλά να ξέρεις, ό,τι σου φαίνεται όμορφο και παθαίνεις παράκρουση και μόνο στη σκέψη ότι μπορεί να το στερήσεις από το αναγνωστικό σου κοινό, ίσως δεν σου φανεί το ίδιο όμορφο μετά από ένα μήνα.

7.      Υπερβολικά μακριές προτάσεις, υπερβολικά πολλοί σύνδεσμοι, υπερβολικά μακριές παράγραφοι.

 

Εντάξει, θεωρώ πως δεν χρειάζεται ιδιαίτερη εξήγηση αυτό. Σαφώς και οι υπερβολικά μακριές προτάσεις κουράζουν, σαφώς και πρέπει να φροντίζουμε να «σπάμε» τις παραγράφους. Υπερβολικά πολλά επιρρήματα επίσης δεν προσδίδουν στο γραπτό. Είναι αλήθεια πως υπάρχουν συγγραφείς που έχουν ανάγει σε τέχνη ή σε προσωπικό στυλ τόσο το μακροπερίοδο λόγο όσο και την υπερβολική χρήση συνδέσμων και επιρρημάτων. Αλλά να θυμάσαι ότι αν δεν είναι κάποιος ιδιαίτερα έμπειρος ή αν δεν είναι συνειδητά κατασταλαγμένος ως προς το στυλ που θέλει να ακολουθήσει, οποιεσδήποτε λογοτεχνικές ακροβασίες του μπορεί να καταλήξουν ανούσιες και αφάνταστα κουραστικές.

Ξέρεις για τι πράγμα μιλάς;

 

1.      Όντως ξέρεις; Σκέψου το. Αν υποθέσουμε ότι φορτώνεις το κείμενό σου με περιγραφές επί περιγραφών, εκτός του ότι θα κουράσεις για τους λόγους που ήδη αναλύθηκαν, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι όσα γράφεις είναι και σωστά. Αν, για παράδειγμα, περιγράφεις ένα ταξίδι στην ύπαιθρο, πράγμα όχι σπάνιο στην λογοτεχνία είδους. Ξέρεις πώς είναι να ταξιδεύεις στην ύπαιθρο; Ξέρεις πώς είναι να πρέπει να καλύψεις αποστάσεις πεζός; Ξέρεις τί θα φάει και από που θα πιει ένας οδοιπόρος, ξέρεις που θα απαγκιάσει για τη νύχτα, ή αν βρέξει, ή πώς θα ανάψει φωτιά; Έχεις μια έστω περιορισμένη ιδέα περί κυνηγιού; Περί βοτάνων; Φαντάσου λοιπόν κάποιον που δεν έχει επαφή με την πρακτική πλευρά των πραγμάτων και παράλληλα γεμίζει σελίδες περιγράφοντάς μας κάτι το οποίο ουσιαστικά αγνοεί. Γίνεται ανόητος εκτός από κουραστικός. Και αυτό θέλουμε να το αποφύγουμε.

2.      Άρα λοιπόν, διάβασε και μάθε. Πριν περιγράψεις την παρασκευή ενός μαγικού φίλτρου διάβασε πέντε πράγματα για λαϊκή μαγεία, ας πούμε, ή πέντε πράγματα για σπαθασκία πριν περιγράψεις μία μονομαχία. Μπες στον κόπο να τσεκάρεις αν στέκουν επιστημονικά, ή αν έχουν έστω μία αμυδρή σχέση με κάποια επιστημονική θεωρία οι καινούριοι νόμοι της ρομποτικής που κορδώνεσαι πως επινόησες. Δες τι έχει γραφτεί για ταξίδια στο χρόνο, για τεχνητή νοημοσύνη, για τη σκοτεινή ύλη (αν υποθέσουμε δηλαδή πως για αυτά θέλεις να γράψεις). Βασικά δες πώς έχουν μιλήσει προγενέστεροι συγγραφείς για πράγματα που θέλεις να μιλήσεις και εσύ. Και σίγουρα μην διακινδυνεύεις υπερβολικά πολλές περιγραφές όταν δεν γνωρίζεις το αντικείμενό σου. Βάλε και δυο ανθρώπους να σε διαβάσουν πριν δοκιμάσεις την τύχη σου στο πέλαγος των εκδοτικών.

3.      Μην κάνεις επίδειξη. Και τώρα που έμαθες πώς γίνεται, μην προσπαθείς να στοιβάξεις μέσα σε πέντε σελίδες όλη σου τη νεοαποκτηθείσα γνώση. Καλά έκανες και τα έμαθες, μπράβο σου. Αλλά εδώ έχουμε την ίδια περίπτωση με το παραπάνω παράδειγμα των πολλών επιθέτων. Δεν είναι καθόλου κρίμα να μην συμπεριλάβεις όλα όσα ξέρεις. Θα σου δοθεί η ευκαιρία, σίγουρα, κάποια άλλη φορά. Η γνώση δεν θα πάει χαμένη αν δεν την εκθέσεις σαν πραμάτεια σε κάθε σου πρόταση. Θα μπορούσαμε να πούμε, είναι ένα είδος συγγραφικού νεοπλουτισμού. Ορίστε πόσα ξέρω. Συγχαρητήρια, είσαι διαβασμένος. Φύλαξε όσα ξέρεις όμως. Θα έρθει η ώρα τους να βγουν στο φως όπως πρέπει και όχι τραβηγμένα από τα μαλλιά.

4.      Μην περιττολογείς. Έστω δὲ ὁ λόγος ὑμῶν ναὶ ναί, οὒ οὔ· τὸ δὲ περισσὸν τούτων ἐκ τοῦ πονηροῦ ἐστιν, όπως γράφει και ο ευαγγελιστής Ματθαίος. Να είσαι σαφής και να γράφεις όσα χρειάζονται. Πάντα η πολυλογία είναι εχθρός της σαφήνειας. Κι αν έχεις αμφιβολίες για το αν κάτι είναι όντως περιττό, θέσε στον εαυτό σου το ερώτημα: τι προσφέρει αυτή η λεπτομέρεια; Αυτή η περιγραφή; Αυτή η σκηνή; Ίσως να προσφέρει μία κάποια αισθητική απόλαυση, ή να βοηθάει στο να εισάγει τον αναγνώστη στο επιθυμητό κλίμα. Όταν όμως έχουμε πολλές σκηνές, πολλές λεπτομέρειες, πολλές περιγραφές που δεν έχουν άλλο ρόλο πέρα από την αισθητική απόλαυση, τότε σίγουρα κάποιες από αυτές πρέπει να φύγουν.

5.      Exposition. Εντάξει, όλοι την έχουμε πατήσει εδώ. Βασικά, exposition έχουμε όταν δεν καταφέρνουμε πλήρως να ενσωματώσουμε τις ιδέες μας στην αφήγησή μας και βάζουμε τους ήρωές μας να τις παραθέτουν. Το exposition είναι εισαγωγή πληροφορίας. Το ζήτημα είναι πως το exposition δεν μπορεί να αποφευχθεί πάντα, ούτε είναι κατ’ ανάγκη κάτι κακό. Κάποιες ιδέες απλώς δεν μπορεί να επικοινωνηθούν διαφορετικά, πρέπει να κάνουμε περιγραφή. Οπότε θέτουμε στον εαυτό μας συγκεκριμένα ερωτήματα: α. Είναι απαραίτητο να μπει εδώ αυτή η πληροφορία; Είναι ζωτική για την εξέλιξη του μύθου; Αν η απάντηση είναι όχι, δεν θα την εισάγουμε. β. Μπορεί να ενσωματωθεί κάπως διαφορετικά; Αν ναι, πώς; Θα έχει λιγότερο ή περισσότερο ενδιαφέρον; Πώς μπορούμε άραγε να εισάγουμε μία πληροφορία με σχετική πρωτοτυπία; γ. Υπάρχει τρόπος να δημιουργήσω μία κατάσταση (ένα ερώτημα, ένα πρόβλημα) ώστε η πληροφορία μου να παρέχεται ως απόλυτα φυσική και αναγκαία λύση;  

Αυτά είναι κάποιες από τις περιπτώσεις που, είτε άπειροι είτε έμπειροι, καλό είναι να έχουμε υπόψη προκειμένου να μην παραφορτώνουμε τα κείμενά μας.

Edited August 16, 2021 by Ιρμάντα