ARTICLE Κλισέ: 11+11 περιπτώσεις

[Ιρμάντα]

Κλισέ. Συνήθεια ή ανάγκη;

Οι συγγραφείς πρέπει να αποφεύγουμε τα κλισέ. Οι καλλιτέχνες επίσης. Οι δημιουργοί γενικότερα. Ο δημιουργός πρέπει να επιδιώκει την πρωτοτυπία. Κανείς δεν θέλει να διαβάσει πράγματα που έχει διαβάσει σε εκατό άλλα βιβλία. Όσο καλά και αν τα γράψουμε. Ισχύει ωστόσο, επίσης, πως δεν υπάρχει πλέον παρθενογένεση στην τέχνη. Ή, αν υπάρχει, απαντάται σπάνια. Πότε λοιπόν έχουμε ένα κλισέ; Πότε πρέπει να αποφεύγουμε τα κλισέ; Είναι δυνατόν, είναι επιθυμητό, είναι απαραίτητο να τα αποφύγουμε;

Κλισέ: ένα στερεοτυπικά επαναλαμβανόμενο μοτίβο. Κάποιες φορές, κλισέ αποτελούν και οι στερεοτυπικές «πληρωμένες» ατάκες που ο αναγνώστης αισθάνεται ότι μαντεύει. Συγκεκριμένα χαρακτηριστικά σε έναν ήρωα μπορεί επίσης να αποτελούν κλισέ. Συγκεκριμένου είδους ανατροπές που ο αναγνώστης μυρίζεται ότι έρχονται δυο με τρία κεφάλαια πριν εμφανιστούν. Παρακάτω παραθέτουμε 11 περιπτώσεις στερεοτυπικών μοτίβων που σίγουρα έχουμε συναντήσει ως αναγνώστες ή χρησιμοποιήσει ως συγγραφείς.

1.      Το κλισέ της σταχτοπούτας. Όταν ο ήρωας ή η ηρωίδα ευνοείται από ένα ξαφνικό γύρισμα της τύχης που τον τινάζει από τα τάρταρα στους επτά ουρανούς. Το κλισέ της σταχτοπούτας αφορά επίσης στην ελάχιστη προσπάθεια από μέρους του ήρωα, προκειμένου να αποκτηθεί η συγκεκριμένη εύνοια. Δηλαδή η τύχη του δεν έρχεται τόσο ως ανταμοιβή, όσο ως συγκυρία.

2.      Το κλισέ του ορφανού. Εδώ, ο ήρωας αγνοεί το παρελθόν του, ή έχει εσφαλμένη εντύπωση για αυτό.

3.      Το κλισέ των μικρών χεριών που πρέπει να δουλεύουν, ενώ τα μεγάλα μάτια είναι στραμμένα αλλού. Μην γελάσετε, ο Τόλκιν το έγραψε αυτό. Ένας μικρός (κοντός, αδύναμος, όχι ευφυής, εν τέλει όχι σπουδαιοφανής ήρωας) σώζει τον κόσμο. Κάποιος που μπορεί να ήταν περίγελος στο χωριό, ο λιγότερο ικανός κυνηγός, ο λιγότερο γοητευτικός στις παρέες, ο πιο αδύναμος στη μονομαχία, βρίσκεται ξάφνου με τη μοίρα όλων στις πλάτες του.

4.      Το κλισέ του αυστηρού πλην δίκαιου δασκάλου ή εκπαιδευτή ή συμβουλάτορα. Πρήζει τον μαθητή ή εκπαιδευόμενο ή νεοσύλλεκτο για το καλό του, αν και κατά βάθος τον σέβεται. Ή εξαναγκάζεται, στην πορεία της ιστορίας, να τον σεβαστεί.

5.      Το κλισέ του πιστού και αφοσιωμένου φίλου/υπηρέτη. Ο ήρωας έχει κάποιον έμπιστο που σε κάθε περίπτωση του παραστέκεται. Μπορεί να είναι ο υπηρέτης του, σαν τον Σάντσο Πάντσα ή το Σαμ Γκάμγκη, μπορεί να είναι φίλος του, μπορεί να είναι συγγενής του. Είναι το πρόσωπο όπου ο ήρωας θα εμπιστευτεί όλα του τα μυστικά, είναι το πρόσωπο που θα μεσολαβήσει για να έρθει ο ήρωας σε επικοινωνία με την καλή του, είναι το πρόσωπο που θα θυσιάσει τον εαυτό του, ενδεχομένως, για χάρη της ευτυχίας του ήρωα ή της επιτυχίας της αποστολής.

6.      Το κλισέ του μετανοημένου προδότη. Ναι, παντού υπάρχει. Ένας προδότης, ή πάντως παραδόπιστος τύπος που μπορεί να τα φέρει έτσι η τύχη ώστε να σώσει, τελικά, την κατάσταση. Μπορεί και άθελά του.

7.      Το κλισέ του μοιραίου έρωτα. Μπορεί να πρόκειται για μία σχέση που ξεκινά σε κάποια βάση υπολογισμού, τουλάχιστον από το ένα μέλος. Και καταλήγει σε σφοδρό πάθος και πλήρη μεταστροφή του αμφιλεγόμενου προσώπου. Συνήθως σε αυτή την κατηγορία απαντώνται γυναικείοι χαρακτήρες που κάποιοι κακοί τις έχουν βάλει να ξελογιάσουν τον τίμιο ήρωα. Και κάπου στην πορεία, καταλήγουν οι ίδιες ξελογιασμένες.

8.      Το κλισέ του σκληροπυρηνικού άντρα ή της σκληροπυρηνικής γυναίκας. Ο ήρωας που τα μπορεί όλα, ή που έχει υπερβολικά πολλά χαρίσματα και τίποτα δεν μπορεί να τον καταβάλει. Η αδάμαστη ηρωίδα που, συνήθως υπερβαίνοντας τις προκαταλήψεις της κοινωνίας όπου μεγάλωσε, καταφέρνει να φέρει εις πέρας την αποστολή πιο αποτελεσματικά από οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο. Συνήθως οι σκληροί αυτοί χαρακτήρες γίνονται γοητευτικότεροι τις στιγμές που εκφράζεται η αδυναμία και η τρυφερότητά τους για ένα παιδί, έναν ηλικιωμένο, ένα ζώο, έναν εραστή/ ερωμένη.

9.      Το κλισέ της αποκοπής. Όταν ένας ήρωας ή μία ηρωίδα αισθάνεται ότι χάνει οποιονδήποτε δεσμό με την παλιά του/της ζωή, είναι βέβαιο πως τον/ την περιμένει μία εξαιρετικής σημασίας αλλαγή ή μετάβαση.

10.   Το κλισέ των χαμένων συγγενών. (Βλέπε επίσης: παρ. 2)  Όταν ένας ήρωας αποκαλύπτεται πως είναι ο χαμένος γιος, αδελφός, εξάδελφος του εχθρού του (συχνά) ή του βασιλιά (ακόμη συχνότερα.) Εδώ υπάγονται και περιπτώσεις απαγορευμένων ερώτων μεταξύ συγγενών, πατροκτονιών, αδελφοκτονιών, εγκλημάτων γενικότερα που διαπράχθηκαν αγνοώντας την πραγματική ταυτότητα ενός ατόμου.

11.   Το κλισέ του αμαρτωλού παρελθόντος. Ο ήρωας είναι μυστηριώδης, απροσπέλαστος, έχει γυρίσει τον κόσμο και έχει διαπράξει κάθε αμαρτία. Μπορεί να μην μάθουμε τι ακριβώς τον βαραίνει, μέχρι την εντυπωσιακή αποκάλυψη του τέλους. Μπορεί να μην έρθει ποτέ αυτή η αποκάλυψη και ο ήρωάς μας να παραμείνει μυστήριο (μέχρι το sequel τουλάχιστον). Ωστόσο, είτε μάθουμε το παρελθόν του είτε όχι, το βάρος των πεπραγμένων του τού χαρίζει μοναδική γοητεία.

 

Θα παρατηρήσετε πως τα παραπάνω κλισέ είναι δυνατόν να απαντώνται ταυτόχρονα. Ένα χαμένο ορφανό που μεγάλωσε με το έλεος ή/ και τη χλεύη των συγχωριανών του, μπορεί να αποδειχτεί ξάφνου ο μοναδικός απόγονος της χαμένης γενιάς των βασιλιάδων και να υποχρεωθεί να σώσει τον κόσμο. Ένας φυγάς με βεβαρημένο παρελθόν μπορεί να αποδειχτεί εξαιρετικά στοργικός πατέρας για κάποιο ανυπεράσπιστο παιδί. Ο ίδιος μπορεί λίγο αργότερα να παίξει το ρόλο του μετανοημένου προδότη, και ούτω καθ' εξής. Αν το ψάξουμε σε βάθος θα βρεθούμε αντιμέτωποι με άπειρες παραλλαγές αυτών στων στερεοτύπων. Υπάρχουν παντού, τα χρησιμοποιούμε όλοι, μοιάζουν συνυφασμένα με τον τρόπο που σκεφτόμαστε ή που δημιουργούμε.

Αν το καλοσκεφτούμε, όλα αυτά τα στερεοτυπικά μοτίβα των οποίων την έκβαση μας είναι πλέον τόσο εύκολο να ανιχνεύσουμε, υπήρξαν κάποτε πρωτότυπες ιδέες. Ο Οιδίποδας πάλεψε να αποφύγει την επαλήθευση μιας προφητείας  και, παλεύοντας, το μόνο που κατάφερε ήταν να την εκπληρώσει. Μπορεί τώρα να φαντάζει κλισέ, αλλά την εποχή του Σοφοκλή αυτού του είδους ο μηχανισμός λειτουργούσε. Όλα τα κλισέ υπήρξαν κάποτε πρωτότυπες ιδέες και μάλιστα τόσο καλές και αποτελεσματικές, ώστε οι μυθιστοριογράφοι και οι θεατρικοί συγγραφείς να επανέρχονται και να τις αναπλάθουν για αιώνες.

Το ζητούμενο λοιπόν με τα κλισέ δεν είναι να τα αποφύγουμε, ή πάντως, τα κλισέ δεν απαγορεύονται δια ροπάλου. Τα κλισέ, αν και εφόσον λειτουργούν μέσα στην ιστορία μας και εξυπηρετούν την έκβασή της, πρέπει να δουλεύονται με μεγάλη προσοχή, όχι για να μην ανιχνευθούν, αλλά για να μην κουράσουν. Κάθε φορά που αισθάνεστε ότι είναι απαραίτητο να καταφύγετε σε ένα κλισέ προσπαθήστε να το επεξεργαστείτε με φρέσκια ματιά. Προσπαθήστε να παίξετε με τις γωνίες αφήγησης, προσπαθήστε να αλλάξετε τους ρόλους μέσα στην ιστορία σας. Αν, για παράδειγμα, ένας ήρωας ξεκινάει με τον υπηρέτη του για μία αποστολή, προσπαθήστε να παίξετε με τους ρόλους και τις λειτουργίες του κάθε ενός από τους χαρακτήρες. Δείτε αν ο πρωταγωνιστής μπορεί να λειτουργήσει ως υπηρέτης του υπηρέτη. Δείτε αν ο υπηρέτης μπορεί να λειτουργήσει παράλληλα ως εκπαιδευτής του ήρωα. Δείτε αν, όχι ο ήρωας, αλλά ο υπηρέτης, μπορεί να αποδειχτεί τελικά ο χαμένος αδελφός του βασιλιά. Προσπαθήστε να αντιμετωπίσετε το κάθε πρόσωπο και την κάθε λειτουργία ως ξεχωριστές ψηφίδες και δοκιμάστε να τις συνταιριάξετε με κάθε δυνατό συνδυασμό. Ας δούμε μερικά ακόμη παραδείγματα, βασισμένα στα κλισέ που ήδη αναφέραμε:

1.      Το κλισέ της σταχτοπούτας. Ο ήρωας ευνοείται από ένα ξαφνικό γύρισμα της τύχης. Αλλά στο τέλος αποδεικνύεται πως η κατάσταση στην οποία καταλήγει είναι πολύ χειρότερη από την προηγούμενη ζωή του. Αν η Σταχτοπούτα παντρευόταν έναν τυραννικό πρίγκιπα, εκατό φορές πιο βάναυσο από τη μητριά της; Αν το παλικάρι που κερδίζει ένα ταξίδι, ή ένα μαγικό εισιτήριο, ή τις τρεις επιθυμίες του λυχναριού, βρίσκεται τελικά να αποτελεί πειραματόζωο κάποιου κακεντρεχούς επιστήμονα ή μάγου που «έστησε» επί σκοπού την ξαφνική εύνοια της τύχης; Οι περιπτώσεις είναι άπειρες.

2.      Το κλισέ του ορφανού. Νομίζει πως είναι ορφανό, καθώς προχωράει η ιστορία είμαστε πεπεισμένοι πως όχι μονάχα δεν είναι, αλλά μάλλον κρατάει από σπουδαίο τζάκι. Τελικά αποδεικνύεται πως όσα πίστευε για τον εαυτό του, η αρχική του δηλαδή εντύπωση για τη ζωή του, ήταν εντελώς αληθής και η πλάνη ήταν απλώς η ενδιάμεση ελπίδα. Το ορφανό επιστρέφει στην πρώτερή του ορφάνια.

3.      Το κλισέ του «μικρού» ήρωα. Μπορεί να μην τα καταφέρει και μάλιστα για τους υπαρκτούς λόγους που φάνταζαν αποτρεπτικοί από μιας αρχής. Είναι πολύ κοντός, πολύ ανώριμος, πολύ αδέξιος, πολύ αδύναμος. Δεν τα κατάφερε να ανεβεί στο Βουνό του Χαμού.

4.      Το κλισέ του αυστηρού δάσκαλου. Μπορεί να πρόκειται για έναν αφάνταστα κομπλεξικό γαλονά ή ξερόλα που όχι μονάχα να μην σεβαστεί ποτέ τον μαθητή ή εκπαιδευόμενο, αλλά να τον βλάψει επί σκοπού.

5.      Το κλισέ του υπηρέτη ή του αφοσιωμένου φίλου. Εδώ, όπως ήδη είπαμε, μπορείτε να παίξετε με εναλλαγή των ρόλων ή της δυναμικής μεταξύ των προσώπων.

6.       Το κλισέ του μετανοημένου προδότη. Δεν μετανιώνει αληθινά. Ή δεν ήταν ποτέ αληθινός προδότης. Ή παραμένει προδότης. Ή, σώσει δεν σώσει την κατάσταση, ο σκοπός του αποδεικνύεται εντελώς διαφορετικός από αυτόν που υποθέταμε, είτε όταν τον θεωρούσαμε προδότη, είτε όταν τον θεωρούσαμε μετανοημένο προδότη.

7.      Μοιραίος έρωτας. Εντάξει, είναι κάπως παλιομοδίτικο. Καλύτερα να επιλέξετε κάποιου άλλου είδους παγίδα για τον ήρωά σας.

8.      Σκληρός άντρας/ σκληρή γυναίκα. Αν μπορείτε να τους αποφύγετε είναι καλό, γιατί και οι δύο έχουν έναν χαρακτήρα υπερβολικό. Αν πρέπει οπωσδήποτε να εισάγετε έναν τόσο σκληροτράχηλο τύπο στην ιστορία σας φροντίστε να επιδεικνύετε με μέτρο την υπεροχή του, ή τη σκληρότητά του, ή το δυναμισμό του. Φροντίστε να κάνει λάθη και οι όποιες αδυναμίες του να μην επικεντρώνονται σε ένα μόνο πρόσωπο ή ζώο ή πάθος.

9.      Το κλισέ της αποκοπής. Δεν είναι απαραίτητο να χάνει ο ήρωας ή η ηρωίδα την παλιά του ζωή προκειμένου να πραγματωθεί μία μετάβαση. Προσπαθήστε να δείτε αν μπορείτε να το κάνετε χωρίς καμία απολύτως αποσύνδεση. Εξωθείστε τον ήρωα ή την ηρωίδα σας να εγκαταλείψει τα εγκόσμια χωρίς να τον έχει εγκαταλείψει προηγουμένως το έτερον ήμισυ, για παράδειγμα.

10.   Χαμένοι συγγενείς. Μην το χρησιμοποιήσετε αν μπορείτε να το αποφύγετε. Αν όχι, φροντίστε ο αναγνώστης να διαισθανθεί ότι ο ήρωάς σας είναι γιος του βασιλιά, αλλά να αποδειχτεί στο τέλος γιος του παραγιού του βασιλιά, για παράδειγμα. Χρησιμοποιήστε το κλισέ δηλαδή και πρωτοτυπήστε "αποπροσανατολίζοντας" ελαφρώς τον αναγνώστη.

11.   Αμαρτωλό παρελθόν. Δοκιμάστε να δείτε αν ο ήρωάς σας, σκοτεινός, μυστηριώδης, μπορεί να σταθεί ως ένας ασήμαντος και κοινός άνθρωπος που «πουλάει» σκόπιμα προς τα έξω μία διαφορετική εικόνα. Αν και, κατά τη γνώμη μου, το αμαρτωλό παρελθόν είναι ένα μοτίβο με ανεξάντλητο δυναμικό. Ένας εύστροφος συγγραφέας μπορεί να πρωτοτυπήσει χρησιμοποιώντας αυτούσιο το συγκεκριμένο κλισέ.

Τα παραδείγματα αυτά δεν καλύπτουν ούτε κατά προσέγγιση τις πιθανές περιπτώσεις. Στόχο έχουν να αποτελέσουν ένα ερέθισμα, ώστε να αρχίσει ο νους να πειραματίζεται με λιγότερο γνωστά μονοπάτια. Προσωπικά, έχω χρησιμοποιήσει άπειρα κλισέ στις ιστορίες μου και πιστεύω πως είναι πραγματικά δύσκολο να τα αποφύγει κάποιος ολοκληρωτικά. Κάποια από αυτά τα μοτίβα μπορεί μάλιστα να γίνουν πολύ χρήσιμα εργαλεία στα χέρια μας, συνιστά δε πρόκληση να μπορέσουμε να χειριστούμε τα γνωστά στερεότυπα με άγνωστο τρόπο.

 

Edited February 14, 2021 by Ιρμάντα