ARTICLE Περιγραφή και πολυλογία. Που βρίσκεται η λεπτή, κόκκινη γραμμή;

[Ιρμάντα]

Περιγραφή και πολυλογία. Που βρίσκεται η λεπτή, κόκκινη γραμμή ανάμεσα στα δύο;

Οι συγγραφείς καλούμαστε να εισάγουμε τον αναγνώστη μας σε έναν νέο κόσμο. Στη λογοτεχνία είδους, συχνά ο κόσμος αυτός έχει ιδιαιτερότητες και επικρατούν συνθήκες πρωτόγνωρες, φανταστικές. Ο συγγραφέας οφείλει να εξηγήσει σε τι σκηνικό παίζουν οι ήρωες του. Κάποιες φορές, αισθάνεται ότι πρέπει να το εξηγήσει με πάσα λεπτομέρεια, καθώς είναι απίθανο ο αναγνώστης να έχει συναντήσει στην πραγματικότητά του Ξωτικά, ή Γνώμους, ή μαγικά φίλτρα, ή ανθρώπινους κλώνους, ή ανδροειδή. Ο συγγραφέας, προκειμένου να γίνει πιεστικός, πρέπει να περιγράψει τις λειτουργίες όλων  αυτών των πραγμάτων και να εξαλείψει κάθε τυχόν απορία. Ο αναγνώστης δεν θα μπορέσει να αφοσιωθεί στον κυρίως μύθο αν διαρκώς αναρωτιέται για το τι είναι ή από πού προέρχεται το κάθε τι. Άρα η εκτενής περιγραφή επιβάλλεται. Ή μήπως όχι;

·        Είναι αλήθεια πως ένα ολότελα ξένο περιβάλλον μπορεί να μπερδέψει τον αναγνώστη, ειδικότερα κάποιον που έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με λογοτεχνία είδους. Ωστόσο,  υπερβολικά εκτενής περιγραφή δείχνει δύο πράγματα: πρώτον, ο συγγραφέας θεωρεί πως απευθύνεται σε απαίδευτους ή /και αδαείς, και δεύτερον, ο συγγραφέας είναι υπερβολικά ερωτευμένος με τη γραφή του. Λατρεύει να μιλάει για τον κόσμο του, για τους λαούς που επινόησε, για τα συστήματα μαγείας ή επιστήμης ή για τις ιδέες και τα πιστεύω του. Είναι φυσιολογικό, αλλά μπορεί να γίνει εύκολα κουραστικό. Κανείς δεν αγαπά να διαβάζει τον αυτοθαυμασμό μας.

·        Όσο πιο άπειρος λοιπόν είναι ένας συγγραφέας τόσο περισσότερο δυσκολεύεται να αποχωριστεί τις αγαπημένες περιγραφές του. Αγαπά τις λέξεις που έγραψε, αγαπά αυτό που περιγράφουν. Θεωρεί πως του πήρε υπερβολικά πολύ χρόνο να μαστορέψει τις ιδέες και τα λόγια του. Θεωρεί τις περιγραφές του αντικείμενο σπάνιας έκλαμψης και δημιουργικού οίστρου και του φαίνεται μεγάλο κρίμα αν τις πετάξει εκτός κειμένου. Όπως έχουμε ξαναπεί, ωστόσο, όσο περισσότερο δουλεμένος είναι ο κόσμος μας, τόσο πιο πειστικός φαίνεται ακόμη και αν ΔΕΝ συμπεριλάβουμε όλες τις λεπτομέρειες που έχουμε σκαρφιστεί για δαύτον. Όσο υπερήφανοι και αν νιώθουμε για το επίτευγμά μας, δεν είναι ανάγκη να πνίξουμε τον αναγνώστη μας με γνώσεις, με περιγραφές, με ανασκοπήσεις. Η καλή δουλειά πάντα βρίσκει τον τρόπο να αναδύεται στην επιφάνεια. Η ιστορία που πατάει σε γερά θεμέλια ξεχωρίζει, ακόμη και αν δεν επιδεικνύουμε κάθε λίγο και λιγάκι τα θεμέλια αυτά.

·        Επίσης, όσο πιο άπειρος ο συγγραφέας, τόσο πιο άπειρος θεωρεί πως είναι ο αναγνώστης του. Πριν από τριάντα ή σαράντα χρόνια, εδώ στην Ελλάδα, λογοτεχνία είδους διάβαζαν μια χούφτα άνθρωποι, στην κυριολεξία. Τα αναγνώσματα ήταν λίγα, οι μεταφράσεις κακές, η πρόσβαση σε πραγματικά καλούς συγγραφείς ήταν περιορισμένη. Ο μέσος αναγνώστης δεν ήξερε καν να ξεχωρίσει τα βασικά είδη. Φυσικό λοιπόν, όποιοι Έλληνες συγγραφείς καταπιάνονταν με το σπορ, να νιώθουν την ανάγκη να προσφέρουν μασημένη τροφή: πολλές περιγραφές, πολλές εξηγήσεις, διηγήματα όπου το μεγαλύτερο μέρος τους εξηγούσε τι στην ευχή σημαίνει διαστρικό ταξίδι. Σήμερα οι ιστορίες αυτές φαντάζουν πια σαν αλφαβητάρι πρώτης δημοτικού. Ο συγγραφέας που σέβεται το κοινό του λειτουργεί σαν να είναι όλα, ή τα περισσότερα όσα αφορούν στη λειτουργία του κόσμου του, ήδη γνωστά. Το πρόβλημα έγκειται όμως στο γεγονός ότι πολλοί συγγραφείς στη χώρα μας φέρονται σαν να απευθύνονται ακόμη στους αναγνώστες του ‘70. Εξηγούν τα πάντα, σαν να μην έχουμε πιάσει βιβλίο στα χέρια μας μέχρι να τους ανακαλύψουμε. Φανταστείτε κάτι τέτοιο σε κλίμακα διηγήματος. Πολύτιμος χώρος και λέξεις ξοδεύονται στο πώς λειτουργεί μια κοινωνία, στο πώς έφτασε να ψηφιστεί ο τάδε νόμος ή στις επιπτώσεις που είχε ο δείνα λοιμός μέχρι να φτάσουμε στην έκτη σελίδα και να αρχίσει τελικά η κυρίως δράση. Για όποιον δηλαδή αντέξει να διαβάσει μέχρι την έκτη σελίδα.

 

Ωστόσο πώς χειριζόμαστε τις περιγραφές όταν πρέπει οπωσδήποτε να τις συμπεριλάβουμε;

1.      Οι περιγραφές πρέπει να είναι οργανικό κομμάτι του μύθου. Πολλοί προτιμούν να τις παραθέτουν στην εισαγωγή, στο πρώτο κεφάλαιο, ή στην αρχή μιας σκηνής. Δεν είναι κακή τακτική, αλλά σίγουρα, αν τραβήξουν σε μάκρος, μπορεί να αποδυναμώσουν την ένταση του μύθου.

2.      Οι περιγραφές αφορούν σε τόπους, σε ιστορικές αναφορές, σε παρουσιάσεις φυλών και των παραδόσεών τους, σε παρουσιάσεις ηρώων. Οι τελευταίες μπορεί να αφορούν τόσο σε εξωτερικά χαρακτηριστικά, όσο στην προσωπική ιστορία του καθενός, στην καταγωγή, την πορεία και την ψυχολογία του. Το ιδανικό είναι να αναφέρουμε αρκετά ώστε να γίνεται κατανοητή η ιστορία που έχουμε να αφηγηθούμε και όχι περισσότερα. Ακόμη ιδανικότερο θα ήταν αν μπορούσαμε να παραθέτουμε τις πληροφορίες αυτές όχι όλες μαζί, μονοκόμματες, αλλά σκόρπιες, μέσα από διαλόγους, μέσα από περιστατικά, μέσα από συγκεκριμένες αντιδράσεις των ηρώων μας. Έτσι η περιγραφή μας γίνεται λιγότερο κουραστική καθώς αποκτά πραγματικό οργανικό ρόλο στο αφήγημά μας.

3.      Αν υποθέσουμε ότι πρέπει οπωσδήποτε να μιλήσουμε διεξοδικά για μία φυλή, ένα ιπτάμενο νησί, έναν εντελώς εξωγήινο τρόπο ζωής, τότε είναι καλύτερα να το κάνουμε με κοφτές προτάσεις και με κάποιες δόσεις ήπιου χιούμορ, αν και εφόσον κάτι τέτοιο είναι ταιριαστό, προκειμένου να μη γίνουμε κουραστικοί.  

4.      Ένας καλός τρόπος περιγραφής ενός άγνωστου τόπου ή ενός άγνωστου προσώπου είναι να βάλουμε τον ήρωά μας να κάνει σχετικές ερωτήσεις. Και πάλι πρέπει να φροντίσουμε ώστε να ρωτάει ακριβώς όσα χρειάζεται, αυτά τα οποία μαθαίνει να είναι απολύτως απαραίτητα για την εξέλιξη του μύθου και το πρόσωπο ή τα πρόσωπα από τα οποία παίρνει τις πληροφορίες του να μην κάνουν διάλεξη, αλλά φυσιολογικό διάλογο. Θυμόμαστε ότι πάντα πρέπει ένα πρόσωπο να μιλά και να φέρεται ανάλογα με την εποχή, το πολιτιστικό και το μορφωτικό του υπόβαθρό, τον τόπο και τη διάθεση. Ένας ξένος σε ένα πανδοχείο θα πει πέντε κουβέντες με τον πανδοχέα για το ποιος καπνίζει στην πιο σκοτεινή γωνία της αίθουσας (spoiler alert: ο Γοργοπόδαρος) αλλά ο πανδοχέας δεν είναι ούτε σε θέση ούτε σε γνώση να αναλύσει επί τόπου ολόκληρο το γενεαλογικό δέντρο των κληρονόμων του Ισίλντουρ.

5.      Οφείλουμε να παραθέτουμε όσες περιγραφές χρειάζεται. Όχι περισσότερες μα ούτε και λιγότερες. Οφείλουμε να παρέχουμε στον αναγνώστη μας, αν όχι το σύνολο του σκηνικού μας στην κάθε του λεπτομέρεια, τουλάχιστον μία γενική ιδέα. Δεν μπορούν να ξεπηδούν ιδιότητες, γνωριμίες, μυστικές συμφωνίες, μυστικές συναντήσεις, καταγωγές και συγγένειες εντελώς από το πουθενά. Για παράδειγμα: Ένας χαρακτήρας μπορεί να διαθέτει τέσσερα μάτια και μαλλιά που μεταμορφώνονται σε γλώσσες φιδιών όταν θυμώνει: ίσως μπορούμε να κρατήσουμε τη δεύτερη τούτη ιδιότητα σαν έκπληξη ή να τη διαχειριστούμε σαν ανατροπή, αλλά οφείλουμε να έχουμε προϊδεάσει κάπως σχετικά για τα τέσσερα μάτια του. Αν δεν το κάνουμε οφείλουμε να εξηγήσουμε γιατί αυτό δεν έγινε, φορούσε άραγε κάποιο προστατευτικό στο πρόσωπό του; Τα μάτια είναι ορατά μονό υπό συνθήκες; Ανήκει σε κάποια φυλή ο συγκεκριμένος χαρακτήρας, ή συνιστά το αποτέλεσμα ενός πειράματος ή κατάρας ή μετάλλαξης; Αν διαρκώς προκύπτουν ζητήματα και από το φόβο των υπερβολικών περιγραφών έχουμε αποφύγει να εξηγήσουμε τις συνθήκες που τα πλαισιώνουν, ή την πιθανότητα ύπαρξης τους στον κόσμο μας, τότε έχουμε πάει στο άλλο άκρο και μοιάζει σαν να κάνουμε κολλάζ ιδεών και όχι άρτιο αφήγημα.

6.      Πόσο συχνά πρέπει να περιγράφουμε, άραγε; Οπωσδήποτε, στην αρχή κάθε κεφαλαίου, εφόσον δεν είμαστε στη μέση κάποιας εξαιρετικά δραματικής κορύφωσης, οφείλουμε να επαναπροσανατολίσουμε τον αναγνώστη μας. Πάντα όμως ο γνώμονας είναι οι τρεις αυτές ερωτήσεις: είναι απαραίτητο για τη δράση μου αυτό που περιγράφω; Μήπως είναι ήδη γνωστό; Μήπως ο αναγνώστης το έχει συμπεράνει ή μαντέψει; Αν παρ’ όλα αυτά υπάρχει ανάγκη περιγραφής, πείτε μόνο όσα είναι νευραλγικής σημασίας. Ο ήρωας μπαίνει σε μία αίθουσα όπου πρέπει να λυθεί ένας γρίφος: αν η περιγραφή του χώρου συνάδει στη λύση του γρίφου σαφώς και πρέπει να περιγράφει. Ένα βαγόνι τρένου όμως δεν είναι απαραίτητο να περιγράφει σε κάθε λεπτομέρεια, αν και εφόσον δεν πρόκειται να παίξει ζωτικό ρόλο στην ιστορία μας. Περιγραφές με σκοπό την δημιουργία ατμόσφαιρας επιτρέπονται, αλλά με φειδώ. Ρούχα, παπούτσια, αρώματα, αξεσουάρ: τόσο, όσο. Δεν ξεφυλλίζουμε περιοδικό μόδας. Είναι σημαντικό να τονίσουμε την κόκκινη εσάρπα της πρωταγωνίστριας αν το κόκκινο, σαν προτίμηση, είναι βασικό χαρακτηριστικό της και άρα καταλυτικό για την προσωπικότητά της. Αν αναγνωριστεί ως δράστης μιας μυστηριώδους πράξης από αυτή την εσάρπα, αν αγαπάει να στραγγαλίζει τους εχθρούς της με δαύτη. Αν όμως δεν συμβαίνει κάτι από αυτά, δεν χάθηκε ο κόσμος αν δεν μάθουμε τί χρώμα είχε η εσάρπα.

7.      Ένας καινούριος χώρος περιγράφεται όσο χρειάζεται. Το χωριό όπου επισκέπτονται οι ήρωές μας, η υποβρύχια πόλη, ο πλανήτης με τα ανάποδα δέντρα, το υπνοδωμάτιο όπου ο εμμονικός και καταπιεσμένος κακός κρύβει ένα βωμό προς τιμήν της αγαπημένης του. Ο ίδιος χώρος δεν χρειάζεται να περιγράφει κάθε φορά που απαντάται στην αφήγηση, εκτός και κάτι έχει αλλάξει στο μεταξύ. Και κατά προτίμηση, αν αυτό το κάτι είναι σημαντικό.

8.      Σε ένα ιστορικό μυθιστόρημα οι περιγραφές είναι κομμάτι της απόλαυσης. Ο αναγνώστης θέλει να εξερευνήσει μίαν άγνωστη εποχή, διαφορετικά δεν θα έμπαινε στον κόπο να διαβάσει ιστορικό μυθιστόρημα. Σε μία τέτοια περίπτωση οι περιγραφές επιβάλλονται, αλλά προσπαθήστε και εδώ να καταστήσετε τις περιγραφές σας όσο το δυνατόν οργανικό κομμάτι του μύθου. Μην περιγράφετε τα ίδια και τα ίδια, δώστε πληροφορίες με κοφτές προτάσεις, χρησιμοποιείστε διαλόγους. Γενικά προσπαθήστε να χειριστείτε τις πληροφορίες σας με ζωντάνια, όχι με εγκυκλοπαιδική ψυχρότητα.

9.      Ιδιαίτερη προσοχή στις αστυνομικές ιστορίες: όσα επιλέγουμε να περιγράψουμε και να αποκαλύψουμε μπορεί να οδηγήσουν είτε σε πρόωρη λύση του γρίφου, είτε σε πλήρη αποπροσανατολισμό του αναγνώστη. Στις αστυνομικές ιστορίες οι περιγραφές μας πρέπει να δίνονται με χειρουργική ακρίβεια. Ένα καλό παράδειγμα χειρισμού περιγραφών βρίσκεται στο έργο του Ρίτσαρντ Μόργκαν Altered Carbon: ο αναγνώστης καλείται να κολυμπήσει σε έναν κόσμο όπου πλήθος απίθανες τεχνολογίες θεωρούνται δεδομένες. Ο συγγραφέας δεν χρονοτριβεί σε μακροσκελείς περιγραφές για να μας δείξει πώς έφτασε ο ανθρώπινος πολιτισμός σε ένα τέτοιο σημείο, αλλά το καταλαβαίνουμε. Οι όποιες περιγραφές του είναι διάσπαρτες, απολύτως απαραίτητες και καθόλου κουραστικές. Το δε όργανο του εγκλήματος τοποθετείται με τρόπο αριστοτεχνικό από την αρχή στην ιστορία, αλλά σε μέρος που δεν «πηγαίνει» κανενός το μυαλό. 

 

Να θυμάστε πως τα πάντα είναι θέμα ισορροπιών. Δώστε το κείμενό σας για beta reading και ακούστε τι θα σας πουν για τις περιγραφές σας. Τους κούρασαν; Τις βρήκαν περιττές ή ενδιαφέρουσες; Τις βρήκαν επαναλαμβανόμενες; Ήταν απαραίτητες; Διαβάζοντάς τες, ξεχνούσαν τί διάβαζαν ή ένιωθαν σαν να ταξίδευαν μέσα στον κόσμο σας; Μην φοβάστε να τις περιορίσετε, ή ακόμη και να τις αφαιρέσετε. Όσο καλογραμμένες ή απαραίτητες και αν σας φαίνονται. Θα έρθει η ώρα τους να ταιριάξουν κάπου αλλού, ή κάπως αλλιώς. Η καλή δουλειά έχει τον τρόπο της να αναδύεται.

Edited February 14, 2021 by Ιρμάντα

[John Ernst]

Θέλω να θέσω ένα άλλο θέμα που έχει προκύψει τελευταία από τα διαβάσματά μου. Βρίσκω πολλές περιγραφές σε βιβλία που έχουν εκδοθεί και είναι υπερβολικές. Μου θυμίζουν κάποιο θεατρικό που έβλεπα κάποτε, όπου ο πρωταγωνιστής θεωρεί τον εαυτό του συγγραφέα χωρίς να είναι, καθώς ο εκδοτικός οίκος δε δέχεται να αποδεχτεί κείμενο με εκφράσεις όπως: ο ήλιος φτύνει τις ακτίνες του. Κατ' εμένα φταίει που σε αυτές τις εκφράσεις δεν υπάρχει λογική, άρα δεν ταιριάζουν στο λογοτεχνικό κείμενο (όσον αφορά πάντα στο ρεαλισμό, πέρα από αυτόν δεν έχω άποψη). Υπάρχει κάποιος τρόπος να το δούμε αυτό;

[Ιρμάντα]

On 9/18/2020 at 11:03 AM, John Ernst said:

Θέλω να θέσω ένα άλλο θέμα που έχει προκύψει τελευταία από τα διαβάσματά μου. Βρίσκω πολλές περιγραφές σε βιβλία που έχουν εκδοθεί και είναι υπερβολικές. Μου θυμίζουν κάποιο θεατρικό που έβλεπα κάποτε, όπου ο πρωταγωνιστής θεωρεί τον εαυτό του συγγραφέα χωρίς να είναι, καθώς ο εκδοτικός οίκος δε δέχεται να αποδεχτεί κείμενο με εκφράσεις όπως: ο ήλιος φτύνει τις ακτίνες του. Κατ' εμένα φταίει που σε αυτές τις εκφράσεις δεν υπάρχει λογική, άρα δεν ταιριάζουν στο λογοτεχνικό κείμενο (όσον αφορά πάντα στο ρεαλισμό, πέρα από αυτόν δεν έχω άποψη). Υπάρχει κάποιος τρόπος να το δούμε αυτό;

Γενικά, οι πολλές περιγραφές είναι δείγμα άπειρου συγγραφέα. Οι υπερβολικά πολλές περιγραφές, οι ατυχείς και ακραίες παρομοιώσεις, η έντονη προσπάθεια που κάνει κάποιος αρχάριος (που όλοι κάναμε και ενδεχομένως κάνουμε) να εντυπωσιάσουμε με πολύπλοκα σχήματα λόγου ή με τον πλούτο του λεξιλογίου μας. Σε τέτοιες περιπτώσεις φαίνεται ότι ο συγγραφέας δεν κατέχει πώς να χειρίζεται τα σχήματα λόγου και δεν έχει αίσθηση του μέτρου. Οπότε οι παρομοιώσεις και οι μεταφορές του όντως μπορεί να φαντάζουν παράλογες. Ή ξεπερασμένες. Ή εκνευριστικά βλακώδεις. Επιτρέπεται σαφώς η ποιητική γραφή, όπου μπορεί κάποιες προτάσεις να μην δείχνουν να υπόκεινται σε κανόνες συντακτικού ή να μην παράγουν απόλυτα λογικό νόημα. Αυτό όμως συμβαίνει σε συγκεκριμένες περιπτώσεις και η ομορφιά μιας τέτοιας περιγραφής έγκειται ακριβώς στη σπανιότητά της. Και βέβαια προϋποθέτει μάστορες της γραφής. Λίγοι γεννιούνται τέτοιοι, οι περισσότεροι είμαστε στην προσπάθεια. Ένα άλλο δείγμα άπειρου συγγραφέα και κακών περιγραφών είναι όταν διαβάζουμε ένα κείμενο και παρεμβάλλεται μία περιγραφή τόσο μεγάλη και αποπροσανατολιστική που στο τέλος της έχουμε ξεχάσει τι ακριβώς περιγράφεται και τι διαβάζουμε. 

Εδώ μια συμβουλή: το να διαβάζουμε δυνατά το κείμενό μας, να ακούμε δηλαδή με τα αυτάκια μας τι έχουμε γράψει, μπορεί να μας σώσει από πολλές κακοτοπιές. 

 

[Mournblade]

Δηλώνω ένοχος κ. Πρόεδρε! 😁 

Εξυπακούεται, όμως, πως όλοι πρέπει να περάσουν απ αυτά τα λάθη για να προπονηθεί η πένα τους και να αποκτήσουν αίσθηση του μέτρου, χωρίς να παραμείνουν ατολμοι και μέτριοι. 

Στα χρήσιμα τιπς θα προσθέσω εγώ την τελική διόρθωση από το χαρτί και ένα πέρασμα από το... Google translate ώστε να δεις και από μια άλλη οπτική γωνία το πώς φαίνονται οι περιγραφές στη σκηνή που αναπτύσσεις.

[Ιρμάντα]

3 hours ago, Mournblade said:

Δηλώνω ένοχος κ. Πρόεδρε! 😁 

Εξυπακούεται, όμως, πως όλοι πρέπει να περάσουν απ αυτά τα λάθη για να προπονηθεί η πένα τους και να αποκτήσουν αίσθηση του μέτρου, χωρίς να παραμείνουν ατολμοι και μέτριοι. 

 

Πρόσφατα ξαναδιάβασα κάτι παλιά γραπτά μου. I cringed in horror. Θέλω να τα κάψω και να δηλώσω πανάσχετη με την δημιουργία τους αλλά κάτι μου προσέφεραν. Τα κακά γραπτά μας είναι σαν τα χτυπήματα με τη σμίλη. Στην αρχή μας δυσκολεύουν και το αποτέλεσμα φαίνεται άκομψο. Αλλά σιγά -σιγά...

[John Ernst]

On 9/26/2020 at 9:11 AM, Mournblade said:

Δηλώνω ένοχος κ. Πρόεδρε!

Δεν εννοώ το βιβλίο σου. Οι περιγραφές σου είναι εύστοχες. Ούτε μπορώ να πω σε ποιον αναφέρομαι, καθώς όλοι μας είμαστε στην αρχή και πρέπει να αποφεύγουμε δημόσια αρνητικά σχόλια ο ένας για τον άλλο. Είναι και δύσκολη για έκδοση εποχή...

[Mournblade]

Ωχ μωρέ Νικόλα, να σου πω την αλήθεια, ακόμα κι αν αναφερόσουν σε μενα δεν θα με πείραζε, γιατί ξέρω πως ό,τι λες είναι καλοπροαίρετο και σε σωστή βάση, με γνώμονα τη βελτίωση του άλλου.  Όλους εδώ μέσα μας ενώνει η αγάπη μας για τη συγγραφή και το βιβλίο, οπότε δεν χολοσκάω για το τι λέγεται στο φόρουμ. Το βιβλίο μου βρίσκεται εκεί έξω, άλλωστε, οπότε θα αποφανθεί το κοινό σχετικά με την ποιότητά του. Το χιουμοριστικό σχόλιο μου βέβαια, να πως εδώ, αναφερόταν γενικά στο τόπικ καθώς το συγκεκριμένο ζήτημα με έχει απασχολήσει ουκ ολίγες φορές στο παρελθόν.