ARTICLE Fairy Tales Reloaded

[Ιρμάντα]

Fairy tales reloaded

 

 

Ή πώς ανακαλύπτουμε καινούριους θησαυρούς σε παλιά, κουρσεμένα σεντούκια

 

 

Είναι αλήθεια πως τα παραμύθια ασκούν πάντα μια γοητεία. Κάτι ότι τα πρωτακούσαμε/ πρωτοδιαβάσαμε όταν ήμασταν σε ηλικία που όλα φαίνονταν μαγικά και πρωτόγνωρα, κάτι ότι ανταποκρίνονται σε εντός μας αρχέτυπα που, ανεξήγητο πως, κληροδοτούνται από γενιά σε γενιά, η γοητεία τους παραμένει αναλλοίωτη. Τα παραμύθια χαρτογραφούν την ψυχή μας και, κατά έναν τρόπο, αναζητάμε την επιβεβαίωσή τους μεγαλώνοντας. Στο έργο του Ο Ήρωας με τα Χίλια Πρόσωπα ο Τζόζεφ Κάμπελ εξετάζει το πώς όλοι οι ήρωες και όλες οι περιπέτειες φωτίζουν στην πραγματικότητα μία και μοναδική κατάσταση: το ταξίδι της ψυχής του κάθε ανθρώπου προς τη μύηση και την ωριμότητα (ή αλλιώς, το φόνο του Πατέρα, την κατατρόπωση του Πειρασμού, την κατάκτηση του Θρόνου). Για τους συγγραφείς ωστόσο τα παραμύθια σημαίνουν και κάτι άλλο: Ίσως το πρώτο σκίρτημα για τη μετέπειτα συγγραφική μας δραστηριότητα να το αποτέλεσε ένα μαγεμένο αδράχτι, ένας σπασμένος καθρέφτης που κατακάθισε παγώνοντας τις καρδιές χίλιων ανθρώπων, ένα κάστρο όπου οι ένοικοι περιμένουν κοιμισμένοι για εκατό χρόνια. Έχουν όμως θέση όλα αυτά στην ενήλικη ζωή μας;

Ας μην γελιόμαστε: ο καλλιτέχνης είναι ένα πλάσμα που παραμένει παιδί. Ή στράφηκε στην τέχνη, προσπαθώντας να παραμείνει παιδί. Είναι φυσικό το παραμύθι να εξακολουθεί να πυροδοτεί τη φαντασία του. Κατά πόσο όμως είναι εύκολο να ξαναπλάθουμε ιστορίες που όλοι γνωρίζουμε; Το κλασικό μοτίβο ενός παραμυθιού τελικά διευκολύνει ή δυσκολεύει τον συγγραφέα; Έχει νόημα να ασχοληθεί κάποιος με μια τέτοια αναδόμηση; Ή η απασχόλησή του με κλασικά παραμύθια δεν αποτελεί παρά μία δικαιολογία για να τεμπελιάσει, χτίζοντας ιστορίες πάνω σε ξένα θεμέλια;

1.      Βασικότερο όλων: ποτέ δεν έχουμε ανάγκη να δικαιολογηθούμε, ως καλλιτέχνες, για το τι μας εμπνέει και για το με τι επιλέγουμε να καταπιαστούμε. Αν μας εμπνέει η Κοκκινοσκουφίτσα και ο Ζορό είναι δικαίωμά μας να κάνουμε την  Κοκκινοσκουφίτσα μας Ζορό. Και να χτυπάει με φωτόσπαθο εφορμώντας εναντίον των κακών επάνω στο ιπτάμενο χαλί της. ΔΕΝ ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ να απολογηθούμε κάπου για το γούστο ή την επιλογή μας, εφόσον δεν τίθεται ζήτημα πνευματικών δικαιωμάτων. Επιτρέπεται να πειραματιστούμε. Επιτρέπεται να αποτύχουμε. Επιτρέπεται οι αναγνώστες να πετάξουν το βιβλίο μας στη φωτιά, αν έτσι επιθυμούν. Ωστόσο η ιστορία μας, αν είναι κακή, δεν έχει να κάνει τόσο με τα υλικά μας όσο με το πώς τα χειριστήκαμε.

2.      Το παραμύθι αντλεί από μοτίβα που απαντώνται στο συλλογικό ασυνείδητο. Κατά κάποιον τρόπο, όλοι και όλες γράφουμε παραμύθια. Κατά κάποιον (άλλο) τρόπο, όλοι και όλες προσπαθούμε να αφηγηθούμε την ίδια, πάντα, ιστορία, πράγμα που εξηγεί γιατί παρόμοια μοτίβα ανιχνεύονται σε κάθε γωνιά της γης και σε κάθε φυλή. Άρα, είναι στη φύση μας να αφηγηθούμε παραμύθια. Είναι στη φύση μας να «τρωγόμαστε» ακόμη με δαύτα.

3.      Ένα παραμύθι αποτελεί συνήθως αγαπητό καμβά. Επειδή είναι (συνήθως και πάλι) απλό, έχει λίγους χαρακτήρες και σχετικά ξεκάθαρη πλοκή. Μπορεί κανείς να επέμβει σε δαύτο ευκολότερα από ότι θα το έκανε σε ένα μεγάλο και περίπλοκο μυθιστόρημα (αν υποθέσουμε πως απαλειφόταν το ζήτημα των πνευματικών δικαιωμάτων, που θίξαμε ήδη στο σημείο ένα).

4.      Το παραμύθι με το οποίο θα καταπιαστούμε οφείλουμε να το γνωρίζουμε καλά. Να το αναζητήσουμε στην αυθεντική μορφή του, γιατί είναι το πρωτογενές υλικό μας και οφείλουμε να το κατέχουμε.

5.      Οφείλουμε να ψάξουμε τι άλλο έχει γραφεί όσον αφορά το παραμύθι της επιλογής μας. Ίσως δεν μπορέσουμε να εντοπίσουμε κάθε ξένη προσπάθεια. Αλλά όσο περισσότερο ψάχνουμε, τόσο λιγότερο θα κινδυνεύσουμε να γράψουμε κάτι που να έχουν σκεφτεί ήδη κάποιοι άλλοι. Και τόσο περισσότερο θα εμπνευστούμε, επίσης, βλέποντας πώς αντιμετώπισαν σε άλλες περιπτώσεις το μύθο. Μπορεί ακόμη να διδαχτούμε από τα λάθη άλλων. Να δούμε πότε μία τέτοια προσπάθεια φαντάζει γελοία και να αποφύγουμε την κακοτοπιά.

6.      Το παραμύθι μας πρέπει να αναγνωρίζεται. Να φαίνεται σε τι αναφερόμαστε, όχι μονάχα από τον τίτλο. Με κάποιον τρόπο πρέπει να μεταδώσουμε το αυτό αίσθημα, την ατμόσφαιρα, κάτι πολύ χειροπιαστό, που να δικαιολογεί γιατί η δικιά μας λίμνη των κύκνων είναι η λίμνη των κύκνων και όχι μια οποιαδήποτε ιστορία με κατάρες κακών μάγων.

7.      Παράλληλα, πρέπει να είμαστε όσο το δυνατόν πιο πρωτότυποι. Αυτή είναι η βασική δυσκολία και συνάμα το αβαντάζ ενός παραμυθιού: νομίζει κανείς πως έχει γίνει ήδη η μισή δουλειά, καθώς έχουμε έτοιμο ένα βασικό πλάνο για την ιστορία μας. Δεν είναι όμως ακριβώς έτσι. Η γραμμή, ώστε από τη μία να έχουμε αναγνωρίσιμο παραμύθι και από την άλλη μία ιστορία ολοκαίνουρια, που ωστόσο να χωράει τέλεια στο φουστάνι του εν λόγω παραμυθιού, είναι λεπτή και θέλει προσεκτικούς, χειρουργικούς χειρισμούς για να μην την υπερβούμε.

8.      Αντιμετωπίστε άφοβα τα υλικά σας. Ανακατέψτε τους καλούς και τους κακούς, παίξτε με τα κίνητρα, με τις σχέσεις των προσώπων, αντιστρέψτε τις πολικότητες. Ένα παραμύθι ξαναειπωμένο πιθανότατα θα απευθύνεται σε ενήλικες, άρα δεν δεσμεύεστε από καμία πιθανή λογοκρισία ή άλλους κώδικες. Μπορείτε να βάλετε τους ήρωές σας να συνουσιάζονται, να βασανίζουν, να βλασφημούν, να κονιορτοποιούν, να μακελεύουν. Μπορείτε να κάνετε τα πάντα, αυτό μην το ξεχνάτε ποτέ. Μην φοβηθείτε να εξερευνήσετε τα πλέον σκοτεινά βάθη της ψυχής της ρόδινης πριγκιποπούλας, του καλόγνωμου πρίγκιπα, του αγαθού ξυλουργού. Μην ξεχνάτε πως η τέχνη είναι πάντα το αντίθετο του φόβου. Όλα επιτρέπονται.

9.      Εκείνο που ωστόσο δεν επιτρέπεται είναι να ξαναλέτε ένα παραμύθι απλώς και μόνο για να το ξαναπείτε. Μερικές καλογραμμένες φράσεις δεν δικαιολογούν την όλη φασαρία. Ένα έτοιμο παραμύθι μπορεί να φανεί άριστη ευκαιρία για κάποιον που είναι υπερβολικά τεμπέλης, ανασφαλής ή ανέμπνευστος. Πρέπει λοιπόν να υπάρχουν φρέσκιες ιδέες και μάλιστα τέτοιες που να δημιουργούν στον αναγνώστη την βεβαιότητα πως δεν θα μπορούσαμε να του τις σερβίρουμε με καλύτερο τρόπο παρά μονάχα μέσα από το μανδύα του παραμυθιού που αναπλάθουμε τη δεδομένη στιγμή. Να υπάρχουν λοιπόν σαφείς ιδέες. Σαφήνεια, ακρίβεια, αναγκαιότητα. Όχι μια κακιά μητριά για να δικαιολογήσει τη σύνδεση και  ένας κακός δράκος να αρπάξει το κορίτσι επειδή έτσι κάνουν οι δράκοι. Είπαμε, δεν έχετε να απολογηθείτε σε κανέναν αν το κάνετε. Αλλά πιθανότατα δεν θα σας διαβάσουν.

10.   Σπάστε το παραμύθι σε κομμάτια και επανασυνδέστε τα σε διαφορετικά σημεία. Γράψτε την ιστορία σας από το τέλος προς την αρχή. Αναζητήστε το πριν και το μετά της ιστορίας. Φανταστείτε τι έγινε πριν την Πριγκίπισσα και το Ρεβίθι (πώς κατάντησε κοτζάμ πριγκηπέσσα να χτυπάει τις πόρτες ξένων παλατιών ξυπόλητη και κουρελού) και τι έγινε μετά το ξύπνημα της Ωραίας Κοιμωμένης. Ποιος βεβαιώνει πως της άρεσε τελικά ο πρίγκιπας; Παίξτε με οπτικές γωνίες αφήγησης, με διαφορετικούς χρόνους, με διαφορετικούς τόπους. Μεταφέρετε τη δράση σας στη λίθινη εποχή ή σε έναν διαστημικό σταθμό. Επιτρέπονται τα πάντα. Φτιάξτε εναλλακτική ιστορία, steampunk Κυανοπώγωνα και επτά νάνους βρικόλακες να τρέφονται με το αίμα των κοριτσιών που εσκεμμένα τους προμηθεύει η (κακιά;) βασίλισσα. Τολμήστε, αν νιώσετε μεγάλη σιγουριά, να μπερδέψετε δύο παραμύθια. Αν η Χιονάτη, κυνηγημένη από τη μητριά της, κατέληγε στο σοκολατένιο σπίτι; Αν τη μικρή γοργόνα την άρπαζαν οι άντρες του Κάπταιν Χουκ κι ερωτευόταν τον Πίτερ Παν; Αν έπρεπε να ανταλλάξει τη φωνή της όχι πια για να βγάλει πόδια, αλλά φτερά;

11.   Ένας κλασικός μύθος μπορεί να συγχωνευτεί θαυμάσια με ένα παραμύθι. Σκεφτείτε τι καλή παρέα που κάνει η ιστορία του Έρωτα και της Ψυχής με την Πεντάμορφη και το Τέρας. Η απογοητευμένη γοργόνα δεν μπορεί άραγε να μεταμορφωθεί σε μέδουσα και να εκδικείται τον πρίγκιπα στο πρόσωπο όλων όσων πετρώνει; Η Γαλάτεια που έπλασε ο Πυγμαλίων ίσως κρύβει μέσα της την ψυχή μιας κοιμισμένης πριγκίπισσας, που περιμένει τον άνθρωπο που θα την αγαπήσει και θα την ξυπνήσει. Και μπορείτε να σκεφτείτε πλήθος άλλους συνδυασμούς.

Η τέχνη, το είπαμε και παραπάνω, είναι το αντίθετο του φόβου. Ο συγγραφέας που θα αποφασίσει να ασχοληθεί με τα κλασικά παραμύθια πρέπει να αποβάλει κάθε φόβο και συνάμα να μην χάσει το σεβασμό του: προς τον αναγνώστη, προς το πρωτογενές υλικό του παραμυθιού, προς την ίδια του την έμπνευση. Κατά την προσωπική μου γνώμη ένα πραγματικά καλό παραμύθι είναι δυσκολότερο από μία πρωτότυπη ιστορία, που οι ήρωες και η πλοκή της δεν έχουν να δώσουν λόγο σε κανένα κλασικό μοτίβο. Ένα αναδομημένο, ξαναειπωμένο παραμύθι πρέπει να αξίζει τον κόπο να ειπωθεί. Αν όχι, τότε καλύτερα να το αφήσουμε ως έχει.  

 

Edited March 6, 2021 by Ιρμάντα