ARTICLE Σουρεαλισμός και Φαντασία

[Ιρμάντα]

Σουρεαλισμός και φαντασία

 

Που διαφέρουν, μήπως -ίσως- αλληλοβοηθούνται;

 

Στο δοκίμιό της The Critics, the Monsters, and the Fantasists[1] η Ούρσουλα Λε Γκεν δίνει τον πιο κατανοητό και σαφή ορισμό ως προς το τι είναι φάντασυ, τι είναι σουρεαλισμός και τι ρεαλισμός. Συγκεκριμένα ως ρεαλισμός ορίζεται η πραγματικότητα, με τους γνωστούς φυσικούς νόμους της. Στην πραγματικότητα υπάρχει βαρύτητα, για παράδειγμα. Σουρεαλισμό έχουμε όταν οι φυσικοί νόμοι, κάποιοι ή όλοι, αλλοιώνονται για να αποδώσουν ένα διαφορετικό αποτέλεσμα από το αναμενόμενο. Στο σουρεαλισμό θα μπορούσε να βρέξει χρυσόψαρα και μετά τα χρυσόψαρα, αγνοώντας το νόμο της βαρύτητας, να επιστρέψουν κολυμπώντας ή πετώντας (και περπατώντας, αν προτιμάτε) στο χρυσαφένιο ή άλλου χρώματος συννεφάκι που τα ξέρασε από μιας αρχής. Βλέπουμε πως ο νόμος της βαρύτητας και κάμποσοι άλλοι έχουν αλλοιωθεί. Φάντασυ έχουμε όμως όταν οι νόμοι καταργούνται μεν, αλλά αντικαθίστανται από άλλους. Σε μια φάντασυ περιπέτεια ο μάγος καλεί το σύννεφο να βρέξει χρυσόψαρα. Αν χάσει όμως το ραβδί του, δεν μπορεί να κάνει το σύννεφο να τον υπακούσει. Υπάρχουν νόμοι, απλώς όχι αυτοί που γνωρίζουμε.

Δεν ξέρω αν οι διαφορές των ειδών έχουν αποδοθεί αλλού με περισσότερη απλότητα ή με περισσότερη ακρίβεια. Όπως και να έχει. Έχοντας τα παραπάνω στο νου μας, ας δούμε τώρα αν και κατά πόσο ο σουρεαλισμός και η λογοτεχνία του φανταστικού μπορούν να συμπλεύσουν. Ή αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε υλικά  του ενός είδους προκειμένου να διευρύνουμε τους ορίζοντες του άλλου.

·        Μέσα στα όρια ενός φανταστικού κόσμου υπάρχουν κανόνες. Οι κανόνες αυτοί μπορεί να αλλοιωθούν, κατά τον τρόπο που θα επέλεγε ένας σουρεαλιστής να κάνει τη βαρύτητα να μην λειτουργεί σύμφωνα με το παράδειγμα της Λε Γκεν. Ένας μάγος χωρίς ραβδί όπου θα μπορούσε να εξαπολύσει ξόρκια/κατάρες/κοσμογονικές καταστροφές σε ένα σύμπαν όπου το έχουμε φτιάξει ώστε πάντα, μα πάντα οι μάγοι να έχουν ραβδί, θα μπορούσε να είναι μία περίπτωση μίξης φαντασίας και σουρεαλισμού. Έστω και σαν βάση συλλογισμού.

·        Ένας φανταστικός κόσμος είναι συνήθως πολύ ρεαλιστικός. Έχουμε βέβαια εξαιρέσεις σαν την Ιστορία χωρίς Τέλος, ή την Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, ή το Κοραλάιν. Στην πλειοψηφία τους όμως οι φανταστικοί κόσμοι είναι εντελώς πραγματικοί. Δηλαδή, οι κανόνες που υπάρχουν είναι γενικά απαραβίαστοι και τα όρια πολύ συγκεκριμένα. Αυτό συμβαίνει επειδή ο συγγραφέας έχει ήδη επιλέξει ένα μη ρεαλιστικό όχημα αφήγησης της ιστορίας του. Θα πρέπει να είναι εξαιρετικός μάστορας για να αλλοιώσει τους ήδη αλλιώτικους κανόνες και να μην μπερδέψει τον αναγνώστη του. Βασική προϋπόθεση για αυτό είναι να έχει πλάσει ένα σύμπαν ζωντανό, με υποδομές και ιστορία, που να γίνεται κτήμα του αναγνώστη. Τότε μόνο θα νιώσουμε την αλλοίωση στους κανόνες με τον τρόπο που θα την νιώθαμε σε μία ρεαλιστική ιστορία. Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών είναι, και πιστεύω θα συμφωνήσουμε, από τα πιο ρεαλιστικά κείμενα που έχουμε διαβάσει. Ό,τι λέγεται εννοεί ακριβώς αυτό που λέει και τίποτε άλλο. Τα προβλήματα των ηρώων είναι τρομερά και απολύτως πραγματικά. Δεν θα μπορούσε να βρέξει ψάρια εκεί. Δεν υπάρχει λόγος για αυτό (εκτός για να χορτάσει ο Σμήγκολ.) Μία βάρκα δεν θα έβγαζε πόδια και να περπατήσει μοναχή της στα δάση του Μπελέριαντ ακόμη και αν την είχε ναυπηγήσει ο Κίρνταν ο Ναυπηγός. Δεν υπάρχει λόγος για αυτό. Το ζήτημα είναι (και εδώ είναι το σημαντικό) ότι αν συνέβαιναν αυτά τα απίθανα μέσα στην ιστορία, οι ήρωες θα ήταν εξίσου έκπληκτοι με μας, αν μας συνέβαιναν στο δρόμο για τη δουλειά μας.

·        Πώς μπορούμε να πλέξουμε τα δύο είδη; Ένας τρόπος είναι οι εικόνες. Οι σουρεαλιστές ζωγράφοι εδώ μπορούν να αποτελέσουν μία εξαιρετική πηγή έμπνευσης. Φανταστείτε έναν πίνακα, όποιου καλλιτέχνη αγαπάτε, όπου κατάφορα οι κανόνες της φυσικής καταστρατηγούνται. Φανταστείτε το ψηλότερο δωμάτιο ενός πύργου, όπου μέσα στο δωμάτιο φυτρώνει ένα δέντρο από το πάτωμα και το δέντρο αυτό δίνει καρπούς - φεγγάρια. Φανταστείτε ότι ο ήρωάς σας που μπαίνει μέσα σε αυτό το δωμάτιο με το σπαθί στο χέρι δεν περιμένει να δει ένα τέτοιο δέντρο. Διότι μέσα στον κόσμο σας, τον γεμάτο δράκους, μάγισσες, μάγια και δαίμονες, ένα τέτοιο δέντρο δεν μπορεί να υφίσταται. Τα δέντρα φυτρώνουν στα χώματα και το φεγγάρι είναι ένα και στον ουρανό (ή περισσότερα από ένα, αλλά στον ουρανό, πάντοτε). Έχουμε σουρεαλισμό, σε σχέση με την πραγματικότητα όπου βασιζόμαστε. Φανταστείτε τον ήρωά σας να εγκλωβίζεται σε μία διαδρομή τύπου λωρίδας Μέμπιους. Φανταστείτε τον να μπαίνει σε ένα σπίτι όπου το εσωτερικό να μην ανταποκρίνεται στο εξωτερικό, ή να ανοίγει πανιά για μία θάλασσα της οποίας η φύση να μην διαφέρει από την κοινή και πανάρχαια περιοχή του συλλογικού ασυνειδήτου. (Tip: επισκεφτείτε μερικές ιστοσελίδες με σουρεαλιστικές φωτογραφίες, ή πίνακες. Προσπαθήστε μετά να κάνετε διήγημα τις εικόνες αυτές. Σε ένα φανταστικό πλην αυστηρά και με ακρίβεια δομημένο σύμπαν. Ποιος λέει ότι ο Κόναν δεν μπορεί να δει το χώμα να ξεκουμπώνει σαν ρούχο κάτω από τα πόδια του; Πώς θα μπορούσαμε να το αιτιολογήσουμε αυτό;) Ένας πύργος στη μέση της θάλασσας, ένας ουρανός φτιαγμένος από ύφασμα, ένα αναποδογυρισμένο σπίτι δεν έχουν κανέναν λόγο να μην υπάρχουν μέσα σε ένα παραμύθι, εφόσον υπάρχουν και στους καμβάδες. Ή στα όνειρά μας.

·        Μέσα σε ένα φανταστικό σύμπαν, σουρεαλισμός μπορεί καμιά φορά να προκύψει όταν έχουμε ένα στοιχείο ανεξήγητο. Ένας μυστηριώδης άνθρωπος εμφανίζεται στο μικρό ψαροχώρι του Αρχαίου Βασιλείου. Είναι αλλιώτικος, άλλοτε παρουσιάζεται σαν νέος άνδρας, άλλοτε σαν γέρος, άλλοτε σαν μια μορφή με κεφάλι σκύλου. Είναι μάγος, είναι ταχυδακτυλουργός; Αυτόν τον άνθρωπο τον ακολουθούν μία παρέα τολμηρών νέων. Ποτέ δεν μαθαίνουμε γιατί, τι πλάσμα είναι αυτός, γιατί εμφανίστηκε, πού εξαφανίστηκε, τι απέγιναν αυτοί που τον ακολούθησαν. Η ύπαρξή του και η δράση του δεν έχουν απολύτως καμία λογική. Δεν είναι πάντα χρήσιμο να έχουμε ανεξήγητα φαινόμενα μέσα στην ιστορία μας, καταστάσεις δηλαδή που να μην οδηγούνται σε κάποια λύση. Είναι όμως χρήσιμο να συλλογιστούμε την προοπτική μιας τέτοιας κατάστασης.

·        Μέσα σε ένα φανταστικό σύμπαν σουρεαλισμός θα ήταν ενδεχομένως μία εντελώς αλλόκοτη οπτική γωνία αφήγησης. Αν το φλυτζάνι του τσαγιού είναι το ίδιο άψυχο στο προαναφερθέν Αρχαίο Βασίλειο, όσο και στον κόσμο που γεννηθήκαμε, τότε σίγουρα θα έχει ενδιαφέρον να δούμε πως σκέφτεται και πώς νιώθει το φλιτζάνι αυτό όταν πίνει από δαύτο η πριγκίπισσα, ή ο νάνος, ή ο μάγος, ή το dark elf, ή ο λυκάνθρωπος ή όποιος στην ευχή θέλετε.

·        Φανταστείτε πρωτάκουστους συνδυασμούς πλασμάτων, ή αλλόκοσμες μεταλλάξεις. Ένας ψαράς έχει δυο κεφάλια στο ψαροχώρι του γνωστού μας πλέον Αρχαίου Βασιλείου. Δυο εξίσου λειτουργικά κεφάλια, πανομοιότυπα ή όχι, που καμιά φορά διαφωνούν μεταξύ τους. Έτσι γεννήθηκε; Ή μήπως, κάποτε, νέος πολύ, ο ψαράς κοιτάχτηκε σε έναν μαγικό καθρέφτη, πήρε το κεφάλι της αντανάκλασης και το κόλλησε στο λαιμό του; Πώς; Γιατί; Βρείτε το.  Ή μην το βρείτε. Στο σουρεαλισμό δεν έχουν εξήγηση όλα. Έχουν τη χρησιμότητά τους, έστω και της αισθητικής απόλαυσης. Αλλά δεν εξηγούνται πάντα.

·        Να θυμάστε ότι η λέξη σουρεαλισμός περιέχει τη λέξη ρεαλισμός. Σουρεαλισμό έχουμε πάντα όταν υπάρχει αλλοίωση της πραγματικότητας. Σουρεαλισμός προκύπτει από τη στρέβλωση του ρεαλισμού. Το κατά πόσο κάτι θα είναι σουρεαλιστικό έχει να κάνει με το πώς είναι δομημένη η πραγματικότητα μέσα στην οποία αφηγούμαστε την ιστορία μας. Σε έναν κόσμο που τα δέντρα φυτρώνουν πάντα στις πέτρες, το δωμάτιο στο πρώτο μας υπόδειγμα δεν θα φάνταζε τόσο αλλόκοτο.

---

[1] Το δοκίμιο περιέχεται στην ανθολογία The Secret History of Fantasy του Peter S.Beagle

Edited April 1, 2021 by Ιρμάντα