ARTICLE Σύστημα Στανισλάφσκι στη Δημιουργική Γραφή - Part I

[Ιρμάντα]

Υπάρχουν συγγραφείς που δεν αισθάνονται την ανάγκη να κάνουν κανενός είδους προετοιμασία και κανενός είδους έρευνα προκειμένου να αποδώσουν έναν χαρακτήρα, να πλάσουν μία ιστορία. Βασίζονται στις ικανότητές τους, όποιες και αν είναι (ή δεν είναι) αυτές. Βασίζονται στις Θεού δοθέντες χάρες τους (επίσης, όποιες είναι, σημαντικές ή κοινές) και στην καπατσοσύνη που διαθέτουν. Βασίζονται στην πεποίθησή τους ότι πάντα μα πάντα θα έχουν κάτι ενδιαφέρον να πουν και ότι μάλιστα θα γνωρίζουν να το πουν με ενδιαφέροντα τρόπο, επειδή ευλογήθηκαν οι ίδιοι με μία ενδιαφέρουσα ζωή, με ζηλευτές εμπειρίες και μια κάποια μαεστρία στην πένα.

Όπως διαβάζουμε ωστόσο στη συλλογή μαθημάτων του Κονσταντίν Σεργκέγεβιτς Στανισλάφσκι  (1863-1938) Πλάθοντας Ένα Ρόλο: «Το να αναζητάς και να βρίσκεις μέσα σου τα αισθήματα του ρόλου σου, είναι πολύ διαφορετικό από το να αλλάζεις το ρόλο σου έτσι ώστε να ταιριάζει με εκείνα τα προσόντα σου, τα οποία εκμεταλλεύεσαι με μεγαλύτερη ευκολία». Με άλλα λόγια, ο ρόλος πρέπει να «φοράει» τον ηθοποιό, ή το αντίθετο; Τι δουλειά επίσης μπορεί να έχει ο Στανισλάφσκι σε ένα μάθημα δημιουργικής γραφής;

Τα ίδια όσα ισχύουν για τους ηθοποιούς –και για τους σκηνοθέτες- ισχύουν, θα σας κουράσω να επαναλάβω, και για τους συγγραφείς.

(Τα ίδια ισχύουν για πολλούς καλλιτέχνες, εδώ που τα λέμε, για τον απλούστατο λόγο ότι όλοι τους και όλοι μας έχουμε να αφηγηθούμε μία ιστορία. Ο καθένας με κάπως διαφορετικό μέσο. Ο καθένας με διαφορετικά εργαλεία. Όμως η Τέχνη είναι αφήγηση, είναι απεικόνιση, είναι μίμηση.)

Θα έλεγε κανείς λοιπόν πως τέτοιοι συγγραφείς, σαν αυτούς που προαναφέραμε, τρομάζουν να δείξουν ποιοι πραγματικά είναι στον αναγνώστη. Και έτσι έχουν υιοθετήσει ένα πλαίσιο γραφής και κατασκευής ιστοριών, το οποίο πλάθουν ξανά και ξανά, γεμίζοντας τα κενά του πλαισίου με άλλους χαρακτήρες κάθε φορά, με άλλες ανατροπές, κάθε φορά, με άλλα ευρήματα, κάθε φορά (ή και με τα ίδια, ευελπιστώντας ότι ο αναγνώστης θα τα έχει ξεχάσει στο μεταξύ). Με μια προσεκτική ανάγνωση θα δείτε πως μόλις έχουμε ήδη κάνει λόγο για δύο κατηγορίες «κακών» ή «πρόχειρων» συγγραφέων: αυτοί που αναπλάθουν τη ζωή και τον εαυτό τους επειδή τους φαίνονταν εξόχως αξιομνημόνευτα και αυτοί που έχουν παρά πόδα ένα  οπλοστάσιο μοτίβων από όπου αντλούν επαναλαμβανόμενα. Και στη μία και στην άλλη περίπτωση, η αδυναμία των συγγραφέων αυτών συνοψίζεται σε δύο πράγματα: 

Α. είναι υπερβολικά εγωπαθείς

Β. επιλέγουν το δρόμο της μικρότερης αντίστασης

Τι σημαίνουν τα δύο αυτά και πόσο καταστροφικά μπορεί να αποβούν για την τέχνη του λόγου;

Η εγωπάθεια

Ο συγγραφέας πιστεύει υπερβολικά πολύ στο ταλέντο του. Ό,τι έζησε και ό,τι έμαθε τον τροφοδοτούν στο συγγραφικό του έργο για την υπόλοιπη ζωή του. Οι χαρακτήρες του είναι ανάτυπα του εαυτού του. Τα αδιέξοδά τους είναι μελέτες των δικών του προβλημάτων. Στην ουσία ο άνθρωπος αυτός αυτοϊκανοποιείται ψυχαναλύοντας τις οδύνες και τις ηδονές του. Βγάζει στο χαρτί όσα δεν βγάζει αλλού και πιστεύει ότι έχουν για όλους την διδακτική αξία και το ενδιαφέρον που είχαν για τον ίδιο. Ενδεχόμενα θέλει να διδάξει. Να παραδειγματίσει. Είναι βέβαιο πως αν τον στριμώξετε κάτι τέτοιο θα σας πει. Τέτοια ποιότητα θα αποδώσει στην αυτοπροβολή του. Εκείνο που κάνει στην πραγματικότητα είναι ότι βασίζεται στην προσωπική του γοητεία. Δεν μπορεί να διανοηθεί πως αυτά που πέρασε και αυτά που είναι θα υπάρχουν άνθρωποι εκεί έξω που δεν θα θέλουν ούτε να τα μάθουν ούτε να τα ακούσουν. Ο λόγος ποιος να γίνει ο συγγραφέας αυτός κάποιος άλλος, όταν έτσι όπως είναι, είναι υπέροχος, ή πάντως έχει όλα όσα χρειάζεται ο κάθε συγγραφέας να έχει; (Ο κάθε καλλιτέχνης, ο κάθε άνθρωπος γενικότερα). Καταλήγει ο συγγραφέας να μιλάει μπροστά σε έναν καθρέφτη. Σκαρώνει καταστάσεις που του φαίνονται θαυμαστές, αλλά είναι όλες ίδιες, όλες ο εαυτός του. Δομεί προτάσεις και σχήματα που του φαίνονται μοναδικά, αλλά είναι, ξανά, ο ίδιος ο συγγραφέας που μιλάει στον εαυτό του.

Ο δρόμος της μικρότερης αντίστασης

Σε άμεση συνάφεια βρίσκεται τούτο με το παραπάνω: ο συγγραφέας, μολονότι ίσως δεν γράφει (συνειδητά) για τα προσωπικά του αδιέξοδα, ωστόσο έχει κατασταλάξει σε ένα σύνολο μανιέρων, τις έχει δουλέψει ενδεχόμενα στο παρελθόν (ή ακόμη χειρότερα, τις έχει ξεσηκώσει από άλλα βιβλία και γραπτά) και βομβαρδίζει διαρκώς με αυτές τις ιστορίες του. Όπως είπα ήδη, πρόκειται για ένα σταθερό γενικό πλαίσιο πάνω στο οποίο ο συγγραφέας θα κοιτάξει να αρμόσει την κάθε καινούρια ιστορία του. Αυτό προκύπτει κινητοποιώντας ένα σύνολο χαρακτήρων και των επιμέρους χαρακτηριστικών τους, μία σειρά από γεγονότα/ καταστάσεις, μία ασταμάτητη λούπα (ρομάντζο/ αδιέξοδο/ διάσωση, ρομάντζο/ αδιέξοδο/ διάσωση) με μία ανατροπή αν μπορέσει να την υποστηρίξει στο τέλος, έτσι, για γαρνιτούρα (συνήθως ένας τέτοιος συγγραφέας δεν μπορεί να υποστηρίξει την ανατροπή, μην ξεγελιέστε. Αλλά τη χρησιμοποιεί παρ’ όλ’ αυτά. Και είναι και περήφανος για δαύτη). Ο συγγραφέας αυτός λοιπόν έχει επιλέξει το δρόμο της μικρότερης αντίστασης, δηλαδή της μικρότερης δυσκολίας. Του είναι ευκολότερο να μας προσφέρει ένα παζλ στερεοτύπων, το κάθε κομμάτι του τοποθετημένο σε άλλη μεριά προκειμένου να μην είναι και εντελώς πανομοιότυπα τα έργα του, παρά να καθίσει και να σκεφτεί κάτι πραγματικά νέο. Σε κάθε περίπτωση και αυτός είναι εγωπαθής, καθώς πιστεύει ότι μπορεί να ξεγελάσει με παρόμοιες τεχνικές για πολύ καιρό (ή πάντως να καρπωθεί όσα μπορέσει για όσον καιρό μπορέσει). Του είναι ευκολότερο να καταφύγει στις ασφαλείς και δοκιμασμένες μεθόδους παρά να αποτολμήσει να σφυρηλατήσει καινούριες. Αυτός ο συγγραφέας φιλοδοξεί ενδεχομένως να βιοπορισθεί, αλλά δεν μπορεί (ακόμη και αν το φιλοδοξεί) να πρωτοπορήσει. Οι πρωτοπόροι (και ειδικά σε παλιότερες εποχές) δύσκολα βιοπορίζονται από την τέχνη τους.

Εκείνο όμως που πραγματικά είναι επιβλαβές και με τις δυο παραπάνω θεωρήσεις είναι η δημιουργία στερεοτύπων. Τόσο όσον αφορά στα κίνητρα που πρέπει να έχει κάποιος για να γράψει, όσο και στο τι θα καταλήξει να γράψει τελικά.

[Συνεχίζεται]