ARTICLE Sword and Sorcery - Ξίφος και Μαγεία

[Ιρμάντα]

-Sword and Sorcery is the purest of fun, where all men are strong, all women are beautiful, all life is adventurous and all problems are simple.- L.Sprague de Camp.

 

[Conan, Frank Frazetta]

Η παραπάνω φράση μοιάζει να περιγράφει τις ιστορίες του Ρόμπερτ Χάουαρντ, αλλά είναι λάθος να θεωρούμε ότι αυτός υπήρξε ο πατέρας του είδους. Ο Ρόμπερτ Χάουαρντ, ο Φριτς Λάιμπερ, ο Μάικλ Μούρκοκ εκείνο που έκαναν ήταν να διαχωρίσουν το υποείδος αυτό από την επική φαντασία, να του δώσουν, αν θέλετε, την ξεχωριστή του υπόσταση. Στην πραγματικότητα, ακόμη και η Οδύσσεια είναι ένα είδος Sword & Sorcery. Κάθε ηρωικό έπος που αφορά στα ανδραγαθήματα ενός μόνο (ή κυρίως) ανθρώπου αποτελεί πρόδρομο του πολυαγαπημένου subgenre που ελληνιστί θα αποκαλούσαμε: Ξίφος και Μαγεία.

Θα πούμε λίγα πράγματα για το είδος αυτό που όλοι αγαπάμε (αλλά ντρεπόμαστε να παραδεχτούμε.) Το Sword & Sorcery είναι ένα αγνό είδος απόλαυσης, ωμό, απλό στα όρια της απλοϊκότητας. Για αυτό του «ταίριαξε» τόσο το pulp και τα κραυγαλέα, φαντασμαγορικά εξώφυλλα του Φραζέττα. Η απλότητά του είναι ο λόγος της δημοτικότητας και, συνάμα, η αιτία της παρακμής του.

Οι ιστορίες εδώ, η πλοκή, δεν είναι τόσο δαιδαλώδης όσο στο high fantasy. Η κοσμοπλασία περιγράφεται αδρά, με λιγότερες λεπτομέρειες. Ο συγγραφέας λέει όσα χρειάζονται, ποτέ περισσότερα. Ο κόσμος δεν κινδυνεύει να καταστραφεί κάθε φορά (και σίγουρα, δεν εναπόκειται στο σπαθί του ήρωά μας το να τον σώσει.) Ο κίνδυνος αφορά μία μικρή γεωγραφική περιοχή ή έναν τοπάρχη άρχοντα που θα προσλάβει τον πρωταγωνιστή μας για να τον αντιμετωπίσει.  Ακόμη και στην περίπτωση που έχουμε πιο διευρυμένους πολέμους και μάχες σε μία τέτοια ιστορία, η εστίαση είναι περιορισμένη, παρακολουθεί τον κεντρικό ήρωα και δεν δίνει πανοραμική αναφορά από τα λοιπά, αδιάφορα μέτωπα.

Οι πρωταγωνιστές, όντας απλούστεροι, δεν απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή στο να τους καταλάβεις, ή στο να τους χτίσεις. Οι ήρωες αυτοί είναι δραστήριοι άνθρωποι που αγαπούν την περιπέτεια. Τους αρέσει να ταξιδεύουν και να κερδίζουν μόνοι τους, με το σπαθί τους (στην  κυριολεξία αυτό) τη ζωή και το κάθε τους έπαθλο. Συνήθως είναι αυτό που θα λέγαμε lone wolves, δουλεύουν μόνοι και για τον εαυτό τους. Κίνητρό τους το προσωπικό συμφέρον, το κέρδος τους. Είναι μισθοφόροι, εξόριστοι, μοναδικοί επιζήσαντες κάποιας σφαγής. Τους ενδιαφέρουν τα λύτρα, η αμοιβή, η εκδίκηση για μια παλιά αδικία, ο θησαυρός που θα κλέψουν για λογαριασμό του αφέντη (τον οποίο μπορεί να ξεγελάσουν) ή η διάσωση της κόρης του ιερέα (την οποία πιθανώς θα ξελογιάσουν). Αγαπούν τη ζωή όσο δεν παίρνει, μεθούν, τρώνε, τραγουδάνε, πολεμούν, δεν σκέφτονται παρά μόνο γραμμικά και δεν έχουν σπουδαίο βάθος (χαρακτήρες σαν τον Έλρικ ή τον Κέην αποτελούν ευχάριστες εκπλήξεις ως προς αυτό.) Γενικά οι ήρωες τους είδους έχουν να κερδίσουν συγκεκριμένα πράγματα. Δεν είναι δύσκολο να παρακολουθήσει κάποιος τα κίνητρά τους, δεν υπάρχει τίποτα διττό στους σκοπούς τους. Δεν διστάζουν σε ό,τι κάνουν και σφάζουν/ καυγαδίζουν/ ερωτεύονται /πολιορκούν χωρίς δεύτερες σκέψεις. Ξέρουν τι πρέπει να γίνει, ξέρουν και γιατί, ακόμη και αν αυτό το γιατί δεν είναι πάντοτε απολύτως ηθικό ή αλτρουιστικό. 

 

[Elric the demonslayer, Michael Whelan]

 

[Kane, Frank Frazetta, εξώφυλλο για το μυθιστόρημα Darkness Weaves, 1978]

 

 

Οι κακοί επίσης είναι απλοί. Μπορεί να είναι μάγοι ή δαίμονες ή δαιμονισμένοι μάγοι ή μάγοι που κυβερνούν και εξαπολύουν δαίμονες, διαλέγετε και παίρνετε. Θυσιάζουν και βιάζουν παρθένες και πίνουν το αίμα των παιδιών. Μπορεί να είναι θανάσιμα γοητευτικοί ή θανάσιμα απεχθείς ή σκέτα θανάσιμοι. Δεν έχουν κάποιο καλό παρελθόν, δεν έγιναν κακοί επειδή υπέστησαν κάποια αδικία ή υπέφεραν ως ορφανά. Και να συνέβη κάτι τέτοιο σπάνια αναφέρεται και ελάχιστα μας ενδιαφέρει. Δεν έχουμε χρόνο να ασχοληθούμε με το αμφιλεγόμενο παρελθόν κανενός κακού. Γενικά το sword and sorcery δεν διαθέτει την πολυτέλεια του αμφιλεγόμενου, του γκρίζου. Ο καθένας στέκει στο ρόλο του και είναι αυτό που φαίνεται. Ο ανταγωνιστής, εδώ, ο villain αν προτιμάτε, έχει τιμιότητα στην κακία του, μας προσφέρει μια βεβαιότητα παρόμοια με τη σιγουριά που έχει κανείς ότι η νύχτα θα είναι σκοτεινή, ή ότι η φωτιά θα μας κάψει αν απλώσουμε το χέρι. Τόσο ο πρωταγωνιστής όσο και ο ανταγωνιστής έχουν σκοπό ξεκάθαρο και δεν θα μας αναγκάσουν να πονοκεφαλιάσουμε για να καταλάβουμε τι θέλει να πει ο ποιητής. Ό,τι θέλει να πει ο ποιητής είναι προφανές. Σε άλλες αναλύσεις μπορεί να βρείτε τον εξής διαχωρισμό: ο κακός στο sword and sorcery είναι ή τυραννικός άρχοντας που σκλαβώνει λαούς και ξεκληρίζει χωριά ή σκοτεινός μάγος που σηκώνει νεκρούς χωμένος σε κάποιο μπουντρούμι. Ή οποιοσδήποτε συνδυασμός και ενδιάμεση υποπερίπτωση. Στην περίπτωση του τυραννικού άρχοντα ο λόγος για τον οποίο ο κεντρικός πρωταγωνιστής θα συγκρουστεί μαζί του είναι προσωπικός: είτε έχει κάψει το δικό του χωριό, είτε το χωριό του εργοδότη του. Θα σώσει τη δεσποσύνη που κρατά φυλακισμένη ο τύραννος έναντι αμοιβής και θα τον καταστρέψει επειδή η αδάμαστη κα ανεξάρτητη φύση του δεν ανέχεται απολυταρχικά καθεστώτα.

Η αλήθεια είναι πως ο πραγματικός πρωταγωνιστής σε μία τέτοια ιστορία είναι η δράση. Τα ξόρκια. Τα τέρατα. Τα στοιχειωμένα μέρη, φυσικά τοπία ή αρχαίοι ναοί ή παράλληλες διαστάσεις ακόμη. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, οποιαδήποτε περαιτέρω ανάλυση μπορεί να καταστεί εκτός θέματος ή βαρετή. Εδώ να προσθέσουμε ότι το sword and sorcery έχει στενή σχέση, ή δανείζεται στοιχεία, από τον κοσμικό τρόμο. (Μην ξεχνάμε άλλωστε και την ιδέα του πολυσύμπαντος που διατρέχει όλη τη μυθοπλασία του Μούρκοκ). Κάποιες φορές τα τέρατα που καλείται να αντιμετωπίσει το σπαθί του ήρωα είναι όντα άλλων κόσμων, μοχθηρά κυρίως λόγω της αλλότριας φύσης τους. Όχι βέβαια ότι θα καθίσει ο ήρωάς μας να το αναλύσει. Ίσως η αναμέτρησή του με ένα αλλόκοσμο θηρίο να του προκαλέσει λίγα παραπάνω ρίγη στη ραχοκοκαλιά, όμως θα κάνει τη δουλειά του και θα πάει παρακάτω.

Οι δευτεραγωνιστές που θα συναντήσουμε σε μία τέτοια ιστορία είναι επίσης αρκετά τυπικοί. Αν ακολουθούν τον ανταγωνιστή, είναι συνήθως δουλικά αφοσιωμένοι υπηρέτες του, χωρίς καμία προσωπικότητα. Αν ακολουθούν τον πρωταγωνιστή, είναι επίσης αφοσιωμένοι σύντροφοι. Μπορεί να είναι μαθητευόμενοί του, μπορεί να τον ακολουθούν επειδή τον θαυμάζουν, μπορεί να έχουν ανάγκη το μερίδιο στα τελικά κέρδη. Συχνά σύντροφος του πρωταγωνιστή μας θα γίνει η ιέρεια ή η αρχοντοπούλα που είχε κληθεί να σώσει από μιας αρχής, οπότε προκύπτει κάποιο ρομάντζο, έστω και βραχύβιο. Ή άλλοτε πάλι ο σύντροφος του ήρωα είναι παράλληλα και το comic relief της ιστορίας μας, κάπως σαν τον βάρδο στον Γητευτή (οι ιστορίες του Witcher δανείζονται πολλά στοιχεία από το είδος αυτό) ή κάποιος κομψευόμενος πλην πονηρός δανδής (ξεπεσμένος ευγενής, εξόριστος πρίγκιπας, αρχοντόπουλο που το έσκασε, επαγγελματίας γόης.)

Ενδεικτικό της απλής ψυχολογίας των ηρώων σε αυτές τις ιστορίες είναι επίσης μια φράση του Ρόμπερτ Έρβιν Χάουαρντ (ο οποίος εξάλλου διατεινόταν πως η βαρβαρότητα θα σώσει τον κόσμο.) Γράφει λοιπόν στο Hour of the Dragon πως οι πολιτισμένοι άνθρωποι είναι κατά κανόνα πιο αγενείς από τους βαρβάρους, καθώς γνωρίζουν ότι μπορούν να είναι αγενείς χωρίς να τους ανοίξει κανείς το κεφάλι. Τον πρωταγωνιστή μας δεν τολμά κάποιος να τον ξεγελάσει, παρά την όποια «βαρβαρική του αγαθότητα» ή, αν καταφέρει να τον ξεγελάσει και να γλιτώσει με κεφάλι άσπαστο, σίγουρα τούτο θα αποτελέσει λόγο για συνέχεια της ιστορίας σε ένα επόμενο διήγημα ή βιβλίο. Ο ήρωας έχει καλή μνήμη και αναζητεί με επιμονή τον εχθρό του, όσα χρόνια ή χώρες και αν τον χωρίζουν από την αδικία.

Οι χάρτες, οι κόσμοι: συχνά, αλλά όχι πάντα, οι χάρτες λείπουν. Τούτο συμβαίνει γιατί οι ιστορίες ξίφους και μαγείας μπορεί να είναι εκτενή διηγήματα τύπου νουβέλας ή σύντομες ιστορίες που δεν έχουν ανάγκη από έναν χάρτη. Η ιστορία γενικά χτίζεται γύρω από τον ήρωα, ο κόσμος πλάθεται στα βήματά του. Δεν είναι λίγες οι ιστορίες που η δράση εξελίσσεται όλη σε έναν πύργο, ένα μπουντρούμι, ένα παλάτι, έναν λαβύρινθο. Σε μία τέτοια περίπτωση θα ήταν ίσως χρησιμότερη μία κάτοψη του κτίσματος παρά ένας χάρτης. Ένας άλλος λόγος μπορεί να είναι ότι ο κόσμος δεν είναι πλασμένος με κάθε λεπτομέρεια στο νου του συγγραφέα. Ο Χάουαρντ δανείζεται σκόρπια κομμάτια από ιστορικές και μυθολογικές περιόδους και ονόματα από τη Σαλαμπό του Φλομπέρ για την κοσμοπλασία του. Ο Μούρκοκ, του οποίου ο Έλρικ αποτελεί τον αντίποδα του Κόναν (είναι φιλάσθενος, μελαγχολικός και περίπλοκος) έχει μεν μιαν άρτια κοσμοπλασία να τον περιβάλλει αλλά ο συγγραφέας δεν χρειάζεται να μας τη θυμίζει σε κάθε διήγημα. Οι περιπέτειές του αποτελούν επεισόδια, κάποιες φορές μεμονωμένα, και η κοσμοπλασία δεν προσθέτει στην καθαυτό δράση όλες τις φορές. Αν το καλοσκεφτούμε, το sword and sorcery λειτουργεί καλύτερα σε μικρή κλίμακα. Περιορισμένες σελίδες ώστε να εστιάσουμε εκεί ακριβώς που πρέπει, στη δράση, στο ξίφος και στη μαγεία. Αν την πόλη την διασχίζει ένα ορμητικό ποτάμι δεν μας ενδιαφέρει, παρεκτός αν ο ήρωας πρέπει να το διαπλεύσει (οπότε και θα το αναφέρουμε). Αν το βουνό είναι γεμάτο σπήλαια δεν μας νοιάζει, μέχρι να χρειαστεί να τα εξερευνήσει ο πρωταγωνιστής προκειμένου να ξετρυπώσει θησαυρούς και τελώνια. Ο κόσμος χτίζεται σε κάθε βήμα, σε κάθε τέρας, σε κάθε παγίδα που θα αντιμετωπίσει ο πολεμιστής μας. Δεν υπάρχει σαν καμβάς για να τον γεμίσουν οι ήρωες με τις ζωές και τις πορείες τους, ισχύει το αντίθετο.

Το πρόβλημα με το είδος Ξίφος και Μαγεία είναι ακριβώς ότι έχει απλούς κανόνες, πράγμα που εξωθεί τον καθένα (αρχάριο ή απρόσεχτο ή φυγόπονο) να ασχοληθεί και να γράψει τέτοιες ιστορίες, πιστεύοντας πως δεν χρειάζεται να προσπαθήσει για να χτίσει έναν πρωταγωνιστή ή να σκεφτεί ιδιαίτερα την κοσμοπλασία του. Ως αποτέλεσμα έχουμε βαρετό γράψιμο, προβλέψιμα κείμενα, ιστορίες και ήρωες που όλοι κάτι θυμίζουν και μια γενικότερη κατάπτωση του είδους, καθώς ο αναγνώστης παύει σιγά σιγά να το εμπιστεύεται. Άλλο πρόβλημα που ανακύπτει τον τελευταίο καιρό είναι η θέση της γυναίκας στις κλασικού τύπου ιστορίες sword and sorcery. Η γυναίκα έχει παρόμοια χαρακτηριστικά σε κάθε ιστορία, είναι όμορφη, γοητεύεται από τον πρωταγωνιστή και πρέπει να τη σώσουν. Σπάνια ο ρόλος της ξεπερνάει αυτό το κλισέ και ακόμη σπανιότερα διαθέτει προσωπικότητα. Εδώ να αναφέρουμε πως στο παραπάνω ζήτημα συνάδει ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό του sword and sorcery: η έντονη σεξουαλικότητα. Όλοι θέλουν να ζευγαρώσουν και το πράττουν άμεσα, απενοχοποιημένα, απολαυστικά. Συχνά αυτό καταλήγει σε μία «εύκολη» απεικόνιση τω γυναικών, που παρουσιάζονται πάντα διαθέσιμες (και που, όπως ήδη είπαμε, δεν μπορούν παρά να είναι πάντα όμορφες).

 Ιστορίες τύπου sword and sorceresses (Lackey, Moore, Roberson) δοκίμασαν να διορθώσουν αυτή την παραφωνία, προβάλλοντας πολεμίστριες και μάγισσες συχνά δυνατότερες, ευφυέστερες ή πιο ταλαντούχες από τους αρσενικούς συντρόφους ή ανταγωνιστές τους. Αυτό δεν είναι κατ’ ανάγκη κακό, όμως ένας απρόσεχτος ή άπειρος συγγραφέας εύκολα θα φτάσει στο άλλο άκρο ακολουθώντας αυτή την πρακτική. Οπότε πάλι οδηγούμαστε στο ίδιο αποτέλεσμα από διαφορετικό δρόμο: βαρετό γράψιμο, προβλέψιμα κείμενα, ηρωίδες που όλες κάτι θυμίζουν. Το ίδιο το είδος είναι τόσο συνυφασμένο με την έννοια των κλισέ που μοιάζει να βουλιάζει κάτω από το βάρος τους…

 

 

 

[Tiger and Del, από τα πολλά βιβλία της Jennifer Roberson]

 

 

 

 

 

[ Η πολεμίστρια Τάρμα και η μάγισσα Κέθρυ σε μία από τις πιο εμβληματικές sword and sorceress σειρές ιστοριών.]

Edited February 6, 2023 by Ιρμάντα

[Δημήτρης]

Ωραίο κείμενο, μπράβο!