ARTICLE Θεραπευτική Γραφή – Τι και πότε συμβαίνει;

[Ιρμάντα]

Θεραπευτική Γραφή – Τι και πότε συμβαίνει;

Συγγραφέας είναι αυτός που εξακολουθεί να γράφει και μετά την ψυχανάλυση.

Ας ξεκαθαρίσουμε κάτι: κάθε μορφή τέχνης είναι θεραπευτική. Κάθε μορφή δημιουργίας είναι θεραπευτική. Τούτο γιατί προσδίδει έναν σκοπό, απασχολεί χέρια, νου και φαντασία και καθιστά τον εκάστοτε δημιουργό «χρήσιμο» κατά το δυνατόν. Με άλλα λόγια, οι καλές τέχνες μπορεί να αποτελέσουν στόχο στη ζωή κάποιου που είτε δεν έχει (πρόσκαιρα ή λιγότερα πρόσκαιρα) στόχο, είτε τον αναζητά. Για το λόγο αυτό οι καλές τέχνες μπορεί να αντιμετωπιστούν από κάποιους πιο «προσγειωμένους» ως επάγγελμα ψυχαγωγίας, πολυτελείας ή ως απλό χόμπι. Γιατί τελούνται σε μεγάλο βαθμό με γνώμονα την προσωπική απόλαυση του δημιουργού.  

Η τέχνη ωστόσο, και ειδικότερα η συγγραφή, λειτουργεί ψυχαναλυτικά σε πολύ μεγάλο βαθμό. Σκεφτείτε πόσο συχνά οι έφηβοι γράφουν ημερολόγιο, αποφορτίζοντας το στρες τους σε μια καθημερινή καταγραφή. Σκεφτείτε πόσο συχνά οι δάσκαλοι αυτοβελτίωσης προτείνουν να κρατάμε ημερολόγιο, ακόμη και όχι εκτενές. Μία ή δυο σειρές για το πως πέρασε η μέρα, μια παράγραφος, αρκεί να το εντάσσουμε στην καθημερινή μας ρουτίνα. Το γράψιμο βοηθά να συγκεντρωθούμε στον εαυτό μας. Ένα ημερολόγιο προσδίδει (ή μπορεί να προσδώσει) μία κανονικότητα σε μία κατά τα άλλα έκρυθμη ζωή. Ένας ολότελα χαμένος άνθρωπος μπορεί να πιαστεί, να αρπαχτεί από αυτή τη μικρή ρουτίνα και να νιώσει σιγά -σιγά την αυτοπεποίθηση του να ανεβαίνει καθώς θα έχει βάλει το χάος εντός του έστω και σε αυτή την μικρή τάξη. Σκεφτείτε την αγαπητή σε πολλούς τακτική να γράφουν γράμματα «παραπόνων» (ή και ύβρεων) σε όσους θεωρούν ότι τους έχουν βλάψει/ αδικήσει. Τούτο εκφράζει την οργή με τρόπο μη επιθετικό, ή πάντως ελεγχόμενα επιθετικό, επιτυγχάνοντας αποφόρτιση από τη μία και μη κλιμάκωση μιας άσχημης κατάστασης από την άλλη.

Βρείτε το κέντρο σας

Το ημερολόγιο ή η καθημερινή καταγραφή βοηθά να απομονωθούμε, να σκεφτούμε πράξεις και κινήσεις και να βρούμε το κέντρο μας μετά από μια ημέρα όπου συνήθως μας έχουν ταλαιπωρήσει πολλά και διαφορετικά ζητούμενα. Είναι το «μάζεμα» των κομματιών και της δύναμής μας μετά από μια ημέρα «σκορπίσματος.» Το γράψιμο δεν μπορεί να πραγματωθεί αν δεν επιτευχθεί προηγουμένως έστω και ένας ελάχιστος βαθμός συγκέντρωσης στον εαυτό. Η διαδικασία αυτή μόνο καλό μπορεί να μας κάνει.

Πάμε να δούμε μερικά σημεία που μπορεί να ενδιαφέρουν τον (αυτό)θεραπευόμενο συγγραφέα (ή τον κάθε συγγραφέα):

1.      Σκεφτείτε πως το γράψιμο αποτελεί σε κάποιες περιπτώσεις μία πρώτης τάξεως αποσυμφόρηση απωθημένων. Τα αισθήματα δεν εκφράζονται πάντα όπως πρέπει, μένουν παραγκωνισμένα, φυλακισμένα στα σκοτάδια τους (το τέρας στο λαβύρινθο) και δεν ξέρουμε τι μπορεί να συμβεί αν κάποτε απελευθερωθούν με βίαιο, μη ελεγχόμενο τρόπο. Μία κατάσταση δεν εξελίσσεται όπως θα θέλαμε, για παράδειγμα. Δεν δικαιωθήκαμε όσο έπρεπε, ή δεν δικαιωθήκαμε καθόλου. Μπορούμε να σκαρώσουμε μία ιστορία όπου θα δικαιωνόμαστε. Εμείς ή κάποιος/ κάποια με παρόμοιο πρόβλημα. Και έγκειται στην τέχνη του κάθε συγγραφέα το πόσο αναγνωρίσιμο θα είναι το προσωπικό του τραύμα μέσα στο κείμενό του. Άλλοι το επιδιώκουν ή το ενημερώνουν κιόλας σε προλόγους ή επιλόγους. Άλλοι δεν το επιδιώκουν και παρ’ όλ’ αυτά το τραύμα είναι προφανές. Άλλοι το κρύβουν τόσο έντεχνα που κανείς δεν μπορεί να πιστέψει ότι αυτή η ιστορία, η τόσο περίτεχνη και ευφάνταστη, είναι ποτέ δυνατόν να έχει βασιστεί σε πραγματικά γεγονότα. Άλλωστε η ζωή γράφει τα πιο απίθανα σενάρια, λένε. Ανέκαθεν ίσχυε.

2.      Σκεφτείτε πως το γράψιμο μπορεί επίσης να αποτελέσει δικαίωση για την ιστορία που μας είπε κάποιος άλλος, κάποιο τρίτο πρόσωπο, ή που βίωσε κάποιος άλλος. Τα πλήκτρα της γραφομηχανής υφαίνουν το μέλλον της Ανάστως, γράφει η Ζωρζ Σαρή στο μυθιστόρημά της Το Παραράδιασμα, όπου η ιστορία που έχει αφηγηθεί στη συγγραφέα μία οικιακή βοηθός βρίσκει κάθαρση και αίσια λύση σε μυθιστορηματικό επίπεδο (και όχι σε φυσικό.)

3.      Σκεφτείτε πως το γράψιμο είναι ένας τρόπος να ζήσει κανείς τη ζωή που δεν έζησε, πού θα ήθελε να ζήσει, που θα άξιζε να ζήσει. Εξάλλου πολλοί μπορεί να θέλουμε πολλά που είναι αδύνατον να κάνουμε, γιατί δεν έχουμε το ταλέντο, ή τις δυνατότητες, ή απλά μας λείπει ο χρόνος. Ένας συγγραφέας μπορεί να γίνει κλασικός χορευτής, και αστροναύτης, και αλχημιστής, και πρωτοπόρος επιστήμονας, και παρανοϊκός επιστήμονας, και σκέτα παρανοϊκός ενίοτε. Όπως έχω σίγουρα ξαναπεί, αυτή είναι και η μεγαλύτερη κατά τη γνώμη μου ομοιότητα της ζωής του ηθοποιού με τη ζωή του συγγραφέα: δεν πρόκειται για μία ζωή, αλλά για πολλές. Εξάλλου ηθοποιός ετυμολογικά είναι ο άνθρωπος που δημιουργεί χαρακτήρες. Τι άλλο κάνει ακριβώς ένας συγγραφέας;

4.      Οτιδήποτε καταγράφεται, οσοδήποτε γκροτέσκο, φρικτό, ανατριχιαστικό, απάνθρωπο, αδιανόητο, εγκληματικό και αν φαντάζει, δεν είναι παρά μία ιστορία. Μία καταγραφή. Μπορεί να λειτουργεί απελευθερωτικά για τον συγγραφέα ή καθαρά πειραματικά. Σπάνια αυτό το οποίο διαβάζουμε θα βρει το δρόμο του για την πραγματική ζωή. Σπάνια ένας Τόμας Χάρις (μπαμπάς του Χάνιμπαλ Λέκτερ) θα σοτάρει και θα φάει τα μυαλά μας (ελπίζουμε). Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει πως είναι όλα τα κείμενα για όλα τα μάτια και για όλους τους ψυχισμούς που κυκλοφορούν εκεί έξω. Ούτε πως ο κάθε συγγραφέας αστυνομικών μυθιστορημάτων είναι ή θα μπορούσε να γίνει serial killer αν δεν έγραφε για κάποιον serial killer.

5.      Είναι άραγε όλοι οι ήρωες κλινικές περιπτώσεις; Μπορεί όλοι, μπορεί κανένας. Αν κάποιος θέλει, μπορεί να καταπιαστεί και να βρει στις συμπεριφορές τους άπειρα ψυχοπαθολογικά μοτίβα. Κάθε ήρωας μπορεί να περιέχει ένα προς λύση ή διερεύνηση ζήτημα του συγγραφέα. Ίσως ο πρωταγωνιστής, ίσως κάποιος άλλος, ίσως όλοι να έχουν από κάτι διαφορετικό που όλα, ωστόσο, να αντλούν από ψυχοπαθολογίες του δημιουργού τους.

6.      Είναι άραγε όλοι οι συγγραφείς κλινικές περιπτώσεις; Θέλουμε να πιστεύουμε πως όχι. Η τέχνη είναι μία διέξοδος που ίσως, αν δεν υπήρχε, τα πράγματα να ήταν πολύ πιο άσχημα για κάποιους δημιουργούς. Αλλά δεν έπεται ότι θα έφταναν σε ακραίες εκδηλώσεις, όλοι τους.

7.      Πρέπει να σκεφτόμαστε ψυχαναλυτικά όσο διαβάζουμε; Όχι, καθώς οι περισσότεροι από μας δεν ξέρουμε καν πώς να το κάνουμε, οπότε θα το κάνουμε λάθος και είτε θα αδικήσουμε το κείμενο που διαβάζουμε είτε θα βλάψουμε την αναγνωστική μας απόλαυση. Ωστόσο υπάρχουν κείμενα που δεν αφήνουν περιθώριο να σκεφτείς ότι γράφτηκαν για κάποιον άλλο λόγο. Η Ιστορία του Ματιού για παράδειγμα του Ζωρζ Μπατάιγ ή το Μαύρα Φεγγάρια του Έρωτα του Πασκάλ Μπρυκνέρ. Στην πρώτη περίπτωση είναι δεδομένη η ψυχαναλυτική, εξομολογητική και μάλλον αυτοαναλυτική χρησιμότητα του κειμένου. Ο συγγραφέας μας το αποκαλύπτει άνευ συστολής. Στη δεύτερη περίπτωση δεν είναι τόσο εμφανές, ωστόσο ο τρόπος που καταπιάνεται ο συγγραφέας με την ερωτική ψυχοπαθολογία δηλώνει την επιθυμία του για διερεύνηση, έστω και αν δεν πρόκειται για διερεύνηση καθαρά προσωπική.

8.      Σίγουρα επίσης δεν πρέπει να σκεφτόμαστε ψυχαναλυτικά όσο γράφουμε. Είτε γράφουμε ημερολόγιο για να νιώσουμε καλύτερα και να αποφορτιστούμε είτε γράφουμε μυθιστόρημα. Κάτι τέτοιο θα στερήσει από το κείμενό μας τη δυναμική του, καθώς θα το καταστήσει επιτηδευμένο, μη αυθόρμητο και κατά συνέπεια διόλου θεραπευτικό. Εκτός και γράφουμε πραγματεία με αντικείμενο την ψυχανάλυση, αλλά αυτή η περίπτωση προφανώς δεν μας αφορά εδώ.

Μην πιστέψετε ούτε για μια στιγμή πως είναι κατακριτέο να γράφετε για ό,τι πιο ακραίο, σκοτεινό, ρυπαρό βρίσκεται στα βάθη του μυαλού σας. Αφήστε το να ξεχυθεί ακίνδυνα στο χαρτί, ή στον καμβά, ή στο πληκτρολόγιο. Μην πιστέψετε επίσης όμως ότι αυτό το «ξεκάπνισμα» είναι απαραίτητο να αποτελεί ρηξικέλευθο αριστούργημα το οποίο πρέπει να αποδεχτούν ή να απολαύσουν οι πάντες σώνει και ντε. Η γραφή για θεραπευτικούς λόγους είναι αυτό ακριβώς που μας υπόσχεται, γραφή για θεραπευτικούς λόγους. Μπορεί να προκύψει κάτι καλό από αυτό, μπορεί και όχι. Μπορεί να καταλήξετε σε σκόρπιες καταγραφές που δεν θα ταιριάξουν ποτέ σε κάποιο ευρύτερο σύνολο. Μπορεί να διαβάζετε τις καταγραφές του προηγούμενου μήνα και να θέλετε να τις κάψετε στη φωτιά του δράκου. Όλα είναι και πιθανά και αποδεκτά.

Κάθαρση

Επανερχόμαστε εδώ για να τονίσουμε κάτι σημαντικό: η κάθαρση δεν είναι δυστυχώς πάντοτε δυνατή στην καθημερινότητά μας για πολλούς λόγους (το λεγόμενο closure, στη βαρβαρική). Μπορεί να μας την στερήσουν πρακτικές συνθήκες, ας πούμε το άτομο από το οποίο πάντα θέλαμε να ζητήσουμε συγνώμη ή να του εξομολογηθούμε τον έρωτά μας πάει και σκοτώνεται εντελώς ξαφνικά (για παράδειγμα.) Σε αυτή την περίπτωση η κάθαρση μπορεί να μας περιμένει στο ευτυχισμένο τέλος μίας ιστορίας που ίσως ποτέ δεν δει το φως, αλλά δεν πειράζει γιατί δεν ήταν αυτός ο ρόλος της. Στην ψυχανάλυση η κάθαρση έχει μεγάλη σημασία, το κλείσιμο των κύκλων και η διαχείριση των παλιών τραυμάτων. Σε αυτή την περίπτωση η συγγραφή μπορεί να συνεισφέρει με το έξτρα εργαλείο της ανώδυνης αποφόρτισης. Γράφουμε ειλικρινά, χωρίς φόβο και πάθος, γράφουμε χωρίς να φοβόμαστε ότι κάποιος θα μας κρίνει. Ο θυμός, η παράφορη ζήλια, το αίσθημα της αδικίας διοχετεύονται στο χαρτί. Μπορεί να δούμε να επηρεάζεται μέχρι και ο γραφικός μας χαρακτήρας όταν τα συναισθήματα είναι υπερβολικά έντονα. Δεν πετάμε βιτριόλι λοιπόν στον κακοποιητικό μας σύζυγο (ποτέ σας παρακαλώ) αλλά του πετάμε το κείμενό μας, γεμάτο με την πικρία μας και όλο το φαρμάκι που μας κέρασε μέσα στα χρόνια. Δεν θα το διαβάσει ποτέ, αλλά εμείς το αποβάλαμε από μέσα μας και πλέον δεν μας φαρμακώνει.

Ημερολόγιο ως θεραπεία για το writer’s block

Είναι μία χρησιμότητα που μπορώ από προσωπική πείρα να βεβαιώσω την λειτουργία της: μπορεί να μην έχουμε να γράψουμε για καταστάσεις και συνθήκες που μας έλιωσαν ή που μας στρεσάρουν αλλά μπορούμε, σε περιόδους συγγραφικής ανυδρίας, να κρατάμε ημερολόγιο. Τι μας συνέβη σήμερα, πού πήγαμε, τι κάναμε και τι θα κάνουμε αύριο. Αυτό βοηθά να βάλουμε σε τάξη τις σκέψεις μας, να νιώσουμε δημιουργικοί και να ξαναβρούμε την έμπνευσή μας. Η έμπνευση είναι τάξη από το χάος. Το ημερολόγιο βοηθά να αποκαταστήσουμε αυτή την τάξη. Το ημερολόγιο δεν το φοβόμαστε όπως τη λευκή σελίδα, γιατί τη λευκή σελίδα περιμένουμε ότι θα τη γεμίσουμε με πράγματα που θα διαβάσουν άλλοι και που πρέπει κιόλας να τα βρουν ενδιαφέροντα. Το ημερολόγιο όμως είναι για μας. Κανείς άλλος δεν νοιάζεται. Γράψτε κάθε μέρα, κάτι λίγο, ό,τι σας έρθει. Μία εικόνα, ένα τοπίο που κάπου είδατε, τι σας είπε το αφεντικό σας, ένα όνειρο, μια προσευχή, μια φανταστική στιχομυθία που ποτέ δεν έλαβε χώρα έξω από το μυαλό σας. Σύντομα θα δείτε ότι δεν σας αρκεί, ότι θέλετε να γράφετε περισσότερα και πιο οργανωμένα πράγματα. Θα δείτε πώς και πόσο εύκολα θα ξαναμπεί το «νερό στο αυλάκι» που λένε, και μάλιστα χωρίς καν να το καταλάβετε ή να πιεστείτε.

 

Edited July 12, 2023 by Ιρμάντα

[Cyrano]

Είναι κάποια χρόνια που έχω να μπω στο sff (για διάφορους λόγους) οπότε έχω ξεχάσει τι έχω γράψει και τι όχι. Διάβασα μόλις τώρα το άρθρο της Ιρμάντα και το βρήκα εξαιρετικό. Να καταθέσω λοιπόν την εμπειρία μου (ελπίζω ότι είναι η πρώτη φορά).

   Πριν από καμιά δεκαπενταριά χρόνια έκανα ένα course στο αγγλικό Open University πάνω στη δημιουργική γραφή. Ήταν 2008 ή 2009, η κρίση ακόμη δεν είχε δείξει ακόμη τα δόντια της, και το course προέβλεπε ότι η καθηγήτρια του μαθήματος θα έρχόταν στην Ελλάδα για ένα δια ζώσης σεμινάριο. Μας έκανε μια άσκηση πάνω στην ποίηση - πως να γράψετε την αρχική μορφή ενός ποιήματος σε λίγο παραπάνω από μια ώρα. Η άσκηση πήγαινε ως εξής: για ένα εικοσάλεπτο γράφεις ελεύθερα κι ακατάπαυστα ότι σου κατέβει στο κεφάλι (Brainstorming) χωρίς να σταματάς καθόλου να το σκεφτείς. Μετά διαβάζεις αυτό που έγραψες κι υπογραμμίζεις μία δύο ενδιαφέρουσες φράσεις.  Ακολούθως γράφεις για ένα εικοσάλεπτο ακατάπαυστα ό,τι σου κατέβει στο κεφάλι έχοντας όμως στο μυαλό σου τις φράσεις που ξεχώρισες από το πρώτο κείμενο (focused Brainstorming). Από το κείμενο που θα προκύψει, υπογραμμίζεις περισσότερες φράσεις που σου αρέσουν και προσπαθείς να τις συνδέσεις νοηματικά σε ένα ποίημα, συμπληρώνοντας τα κενά. Τελευταίο στάδιο: προσπαθείς να 'σφίξεις' το τελικό αποτέλεσμα περικόπτοντας τουλάχιστον το ένα τρίτο του, για ν' αποβάλλεις τον συναισθηματισμό/φλυαρία.

     Δεν είμαι ποιητής, ούτε θέλω να γίνω. Αλλά η συγκεκριμένη άσκηση, προσαρμοσμένη στον πεζό λόγο, μού προσέφερε πολλές στιγμές/ώρες Θεραπευτικής γραφής όπως την περιγράφει η Ιρμάντα. Πολλά προπλάσματα σκηνών. Πολλές στιγμές ονειροπόλησης και λίγες κάθαρσης. Στιγμές που αξίζουν από μόνες τους, πέραν της όποιας λογοτεχνικής φιλοδοξίας.

 

Edited June 6 by Cyrano