ARTICLE Unreliable Narrator – Are You Watching Closely?

[Ιρμάντα]

Πειστικός αλλά Μη Αξιόπιστος Αφηγητής

[Unreliable Narrator – Are You Watching Closely?]

 

Τι σημαίνει αλήθεια ο μη αξιόπιστος αφηγητής; Είναι χρήσιμος ή όχι; Αν ναι, σε ποιες περιπτώσεις και τι μας ωφελεί ως συγγραφείς να τον εισάγουμε στην ιστορία μας; Πώς μπορούμε να φτιάξουμε έναν πειστικό μη αξιόπιστο αφηγητή;

1.      Τι σημαίνει μη αξιόπιστος αφηγητής; Μη αξιόπιστος θεωρείται ο αφηγητής που παραπλανεί, ή δύναται να παραπλανήσει, τον αναγνώστη. Απαντάται κυρίως σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση και μπορεί να είναι είτε τρελός (άνθρωπος με μειωμένη ή στρεβλή αντίληψη της πραγματικότητας λόγω παθολογίας), είτε ναρκομανής ή πότης (άνθρωπος με έξεις που μπορεί να επηρεάζουν τη νηφαλιότητα και άρα την αξιοπιστία του -ποιος θα εμπιστευτεί, για παράδειγμα, έναν μανιώδη χαρτοπαίκτη;) είτε συστηματικός ψεύτης, είτε απλά ένας αδαής. Δεν είναι απαραίτητο να παραπλανεί τον αναγνώστη από πρόθεση. Μπορεί να γίνεται ακούσια, ή ασυνείδητα. Ένας άνθρωπος που βλέπει δράκους ενώ δεν υπάρχουν δεν είναι αξιόπιστος, αλλά δεν θέλει σκόπιμα να μας πει ψέματα, εφόσον, ο ίδιος τουλάχιστον, τους δράκους τους βλέπει. Μπορεί να γράφετε για έναν δολοφόνο που από την αρχή επιδιώκει να παραπλανήσει τους πάντες σχετικά με τους εγκληματικούς σκοπούς του. Μπορεί να γράφετε για έναν βαθύτατα ενοχικό τύπο, που, μολονότι ξεκινάει την αφήγησή του βροντοφωνάζοντας ένα ηχηρότατο ΕΓΩ ΦΤΑΙΩ ΓΙΑ ΟΛΑ, τελικά να αποδεικνύεται ότι ελάχιστα έφταιξε, ή ελάχιστα έβλαψε κάποιον/ κάποιους από κακή προαίρεση. Μπορεί να έχετε πολυπρόσωπη αφήγηση, με τις οπτικές γωνίες του καθενός να διαφοροποιούνται, παράγοντας στο τέλος ένα ψηφιδωτό ιστοριών όχι ολότελα διαφορετικών μεταξύ τους, αλλά ούτε και ολότελα ίδιων. Αυτό κάνει, για παράδειγμα, ο Φώκνερ στο έργο του Καθώς Ψυχορραγώ (1930) και αυτό επίσης γίνεται στην ταινία Hero (2002) του Ζανγκ Γιμού (σπεύσατε να το δείτε), ή στο The Prestige (2006) του Κρίστοφερ Νόλαν (δεν μας εκπλήσσει, καθ’ όσον η ταινία πραγματεύεται την ιστορία δύο αντίπαλων ταχυδακτυλουργών, με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει για το πώς χειρίζονται τις διαφορές τους). Σε πολλά αστυνομικά μυθιστορήματα θα βρείτε επίσης παρόμοιες τεχνικές (σκεφτείτε μια τυπική ιστορία της Άγκαθα Κρίστι και πώς ο κάθε ένας από τους ήρωες προσπαθεί να παραπλανήσει τον ερευνητή και κατ’ επέκταση τον αναγνώστη -για να γλυτώσει τη σύλληψη στη μία περίπτωση και για να καταστήσει την αναγνωστική διαδικασία απολαυστικότερη, στη δεύτερη. Μπορεί να έχετε έναν μη αξιόπιστο αφηγητή επειδή η γνώμη του/ η αφήγησή του/ η αντικειμενικότητά του σκιάζεται από τα προσωπικά του αισθήματα, όπως συμβαίνει στο έργο Ρεβέκκα (1938) της Δάφνης ντε Μωριέ. Η ηρωίδα είναι τόσο χαμένη στο λαβύρινθο που της έχει δημιουργήσει η ψευδαίσθηση της τελειότητας της Ρεβέκκας που, από ένα σημείο και ύστερα, η αντικειμενικότητά της είναι τουλάχιστον αμφισβητήσιμη.

 

2.      Ο μη αξιόπιστος αφηγητής είναι ένα μοναδικά χρήσιμο συστατικό για μια καλή ανατροπή. (Βλέπε επίσης το άρθρο εδώ.) Ένας χαρακτήρας που παραπλανά μπορεί να αποδώσει πολύ περισσότερες εκπλήξεις από έναν χαρακτήρα άμεμπτο και ίσιο σα χάρακα. Δεν υπάρχει τίποτα πιο προβλέψιμο, σκεφτείτε, από έναν ηθικό άνθρωπο. Σε κάθε περίπτωση ξέρουμε πώς θα πράξει, ξέρουμε τι επιλογές θα κάνει σε κάθε δίλημμα και μαντεύουμε ποιους θα υποστηρίξει. Ένας προβλέψιμος χαρακτήρας σπάνια λειτουργεί ανατρεπτικά. Μπορεί να βρεθεί σε περιβάλλον ανατροπής, αλλά η ανατροπή δύσκολα θα έχει προκύψει από αυτόν.

3.      Πώς επιτυγχάνεται; Σκεφτείτε: κάθε ιστορία απαρτίζεται από τρία πεδία (επίπεδα) γνώσεων: όσα γνωρίζει ο συγγραφέας, όσα γνωρίζει ο αναγνώστης και όσα γνωρίζει ο φανταστικός χαρακτήρας. Είναι λογικό (αδιαπραγμάτευτο ουσιαστικά) ότι ο συγγραφές γνωρίζει πάντα περισσότερα από όλους. Ο συγγραφέας είναι ο σπιτονοικοκύρης που μας καλεί να επισκεφτούμε την ιστορία και τον κόσμο του. Είναι επίσης σύνηθες ο αναγνώστης να γνωρίζει περισσότερα από τον ίδιο τον χαρακτήρα. Έχει το περιθώριο να μαντέψει, να διαπραγματευτεί στο νου του την κάθε πληροφορία, να τη συνδυάσει με όσα συμβαίνουν μέσα στο σύμπαν ενός βιβλίου και μπορεί ο ίδιος ο ήρωας να μην τα υποψιάζεται ή να μην τα έχει μάθει ακόμη. Προσπαθήστε να παίξετε με τούτη τη δυναμική. Προσπαθήστε ο ήρωάς σας να ξέρει περισσότερα από τον αναγνώστη. Αν η Μυρσίνη απατάει το Στέλιο, ο Στέλιος είναι στο σκοτάδι, ενώ ο αναγνώστης όχι. Αν ο Στέλιος όμως έχει στήσει με κάποιον τρόπο το ξελόγιασμα της Μυρσίνης (γιατί θέλει να τη χωρίσει αλλά να μην φανεί πως φταίει αυτός, για παράδειγμα), τότε, με τους κατάλληλους συγγραφικούς χειρισμούς, είναι ο αναγνώστης που βρίσκεται στο σκοτάδι. Όχι ο ήρωας. Το τέλος και η αποκάλυψη του κρυμμένου σκοπού μπορεί να επιφέρει μια εντυπωσιακή ανατροπή.

4.      Πάντοτε, όταν θέλετε να φτιάξετε έναν μη αξιόπιστο χαρακτήρα, να ξεκινάτε από την αρχή. Να το έχετε υπόψη σας και να έχετε το πλάνο σας έτοιμο, τι θα αποκαλύψετε και πότε, τι θα αποκρύψετε και για πόσο. Ο αναγνώστης διαβάζει και τείνει να ταυτιστεί με την πλευρά του αφηγητή, αυτό συμβαίνει πάντοτε. Ένας πειστικός αφηγητής (αξιόπιστος ή όχι) θα κερδίσει τον αναγνώστη και δεν θα τον αφήσει να υποψιαστεί ότι μπορεί να του λέει ψέματα, ή ότι μπορεί να υπάρχουν πτυχές του άγνωστες και σκοπιμότητες πέρα από αυτές που αποκαλύπτονται. Ο αναγνώστης μπορεί να πέσει θύμα ενός μη αξιόπιστου χαρακτήρα –ή, σωστότερα, ενός συγγραφέα που ξέρει πώς να χειριστεί πειστικά έναν μη αξιόπιστο χαρακτήρα. Ένας αναγνώστης μπορεί να παραπλανηθεί από έναν τέτοιον χαρακτήρα και να το βρει και πολύ ελκυστικό στο τέλος.

5.      Μπορείτε να δίνετε μικρά στοιχεία κατά τη διάρκεια της ιστορίας, λεπτομέρειες που να υποψιάζουν τον αναγνώστη και στη συνέχεια να τον μπερδεύετε ξανά, με νέα στοιχεία. Είναι ένας τρόπος που χρειάζεται ωστόσο μεγάλη μαεστρία. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε αντιθέσεις, έντονες (ή και όχι). Μπορείτε να ξεκινήσετε μια ιστορία όπου οι γονείς είναι δεσποτικοί και φρικτά τυραννικοί απέναντι στο μοναχογιό τους και στο τέλος να αποκαλύψετε ότι ο γιος είναι ένας κακομαθημένος χειριστικός ψεύτης. Τόσο ψεύτης και χειριστικός μάλιστα που μπόρεσε ακόμη και τον αναγνώστη να ξεγελάσει. Θα αρέσει και θα έχετε αποδώσει τη μη αξιοπιστία του ήρωά σας μέσα από μία αντίθεση.

6.      Να γνωρίζετε ότι, όπως ο κεντρικός σας ήρωας μπορεί να είναι μη αξιόπιστος, το ίδιο μπορεί να συμβεί και με τους δευτερεύοντες χαρακτήρες που τον πλαισιώνουν. Δεν χρειάζεται να λένε όλοι τα ίδια ψέματα ή να ψεύδονται την ίδια χρονική στιγμή. Μπορεί όλοι να έχουν κάτι να κρύψουν και παράλληλα να είναι ειλικρινείς σε διαφορετικά σημεία της αφήγησης, υποχρεώνοντας τον αναγνώστη να συνδυάσει πολλά στοιχεία -πολλά κομμάτια- για να φτάσει σε κάποια αλήθεια. Και πάλι, σκεφτείτε τα τυπικά μοτίβα των ιστοριών της Άγκαθα Κρίστι. Όλοι λένε κάποια αλήθεια, όλοι λένε κάποιο ψέμα -συνήθως, όλοι έχουν μερίδιο ευθύνης σε κάτι.

7.      Να γνωρίζετε επίσης ότι, μολονότι εσείς ως δημιουργοί ξέρετε τι έχει στο νου του ο κάθε ήρωας και κατά πόσο ψεύδεται ή όχι, πρέπει να φέρεστε σαν να μην το ξέρετε. Με άλλα λόγια: Ο αναγνώστης έχει ένα φοβερό ένστικτο να ψυχανεμίζεται ποιος είναι ο καλός και ποιος ο προδότης μιας ιστορίας, ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο, ποιος έκανε το φόνο, ποιος θα γίνει βασιλιάς, ποιον αφορά η προφητεία για τον επερχόμενο σωτήρα. Αυτός εξάλλου είναι ένας βασικός λόγος για τον οποίο η ανατροπή είναι τόσο δύσκολη να επιτευχθεί και τόσο απολαυστική τις φορές που πετυχαίνει. Ο αναγνώστης, ως δια μαγείας, νιώθει αυτά που σκεφτόμαστε ως συγγραφείς. Πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί αν θέλουμε να μην μας μυριστούν. Το παιχνίδι είναι το παιχνίδι της γάτας και του ποντικού, μην έχετε καμία αμφιβολία για αυτό. Είναι εν πολλοίς η τέχνη του ταχυδακτυλουργού, που πρέπει να τραβήξει την προσοχή μας στο ένα χέρι για να μην παρατηρήσουμε τι θα κάνει με το άλλο. Ο ήρωάς σας, αν είναι ψεύτης, φροντίστε με κάποιον τρόπο να τον πιστεύετε ως ειλικρινή ακόμη και εσείς, προκειμένου να τον πιστέψει και ο αναγνώστης. Εσείς οδηγείτε τον αναγνώστη στο λαβύρινθο, φροντίστε λοιπόν να τρομάξετε και να μπερδευτείτε στις σκοτεινές στροφές του όσο και ο αναγνώστης σας. Εσείς προμηθεύετε σε αυτόν που σας διαβάζει το μίτο της Αριάδνης, εσείς θα κόψετε το νήμα αυτό, αν θέλετε, αφήνοντας μόνο τον αναγνώστη να αναρωτιέται το πώς, το πότε, το γιατί -και να ενθουσιάζεται με την νέα τροπή.

Edited October 29, 2023 by Ιρμάντα

[Ypogeio]

Ευχαριστώ πάρα πολύ. Όπως πάντα φανταστικό υλικό. Είμαι πολύ χαρούμενος που βρίσκω τόση συμπυκνωμένη γνώση σε μία σελίδα και μάλιστα στα ελληνικά!