ARTICLE Κειμενικοί δείκτες – στοιχεία αναγνώρισης και συστατικά παραγωγής ενός κειμένου

[Ιρμάντα]

Κειμενικοί δείκτες – οι εκφραστικοί τρόποι ενός συγγραφέα, τα συστατικά παραγωγής ενός κειμένου. Είναι βέβαιο πως οι άνθρωποι έγραφαν και διάβαζαν με περίπου την ίδια επιτυχία ή αποτυχία και πριν την οριοθέτηση των κειμενικών δεικτών. Τί είναι όμως οι κειμενικοί δείκτες, και πώς μπορούν να μας βοηθήσουν στη συγγραφή;

Κειμενικοί δείκτες στη νέα ελληνική καλούνται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ενός κειμένου που οφείλει να διακρίνει και να λαμβάνει υπόψη κάποιος, είτε κριτικός λογοτεχνίας είτε απλός αναγνώστης προκειμένου να κατανοήσει το κείμενο και να προβεί σε έναν ουσιώδη ερμηνευτικό σχολιασμό. Τούτος μπορεί να είναι το ζητούμενο αρθρογραφίας, εξετάσεων ή απλής κριτικής σε μια ιστοσελίδα. Οι κειμενικοί δείκτες αναλύονται διεξοδικά στα σύγχρονα μαθήματα νεοελληνικής λογοτεχνίας, όπου ο ενδιαφερόμενος σπουδαστής καλείται να αναλύσει ένα κείμενο στα εξ’ ων συνετέθη και να παραθέσει ερμηνευτικούς σχολιασμούς όσον αφορά σε κάποιο, ή σε περισσότερα, στοιχεία του κειμένου αυτού. Σε ένα πλαίσιο δημιουργικής γραφής, οι κειμενικοί δείκτες μπορεί να έχουν ενδιαφέρον όσον αφορά την κατηγοριοποίηση των υλικών μας, την επισταμένη παρατήρηση και μελέτη τους και την κατάταξη του γένους και του είδους που είτε γράφουμε είτε διαβάζουμε.  

Οι κειμενικοί δείκτες διακρίνονται σε δυο μεγάλες κατηγορίες, οι οποίες, με τη σειρά τους, αναλύονται σε κάποιες μικρότερες. Έχουμε δηλαδή κειμενικούς δείκτες όσον αφορά τη μορφή του κειμένου, τα μορφικά του εξωτερικά και εσωτερικά στοιχεία, και κειμενικούς δείκτες όσον αφορά το περιεχόμενο αυτού.

Ο συγγραφέας ή ο συνειδητός αναγνώστης οφείλει κατ’ αρχάς να έχει υπόψη του το πρώτο και σημαντικότερο μορφικό στοιχείο του κειμένου που θα επεξεργαστεί ή θα αναγνώσει, δηλαδή:

·        Το λογοτεχνικό γένος του κειμένου και το λογοτεχνικό είδος του. Ως λογοτεχνικό γένος η μορφή ορίζεται στις διακριτές και γνωστές μορφές λογοτεχνίας, δηλαδή το πεζό, την ποίηση και το δραματικό λόγο. Ως λογοτεχνικό είδος νοείται το είδος του εκάστοτε έργου, για παράδειγμα το κοινωνικό μυθιστόρημα, το αστυνομικό, το ιστορικό, το μυθιστόρημα φαντασίας ή επιστημονικής φαντασίας κ.λπ.. αντιλαμβάνεται κανείς ότι το είδος ενός έργου μπορεί να ανήκει σε κάποια από τις κατηγορίες του γένους, ένα μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας ανήκει στο γένος του πεζού, για παράδειγμα. Το είδος και το γένος ορίζονται από τη δομή ενός κειμένου -ο Δράκουλας, για παράδειγμα, είναι ως προς τη δομή του ένα επιστολικό μυθιστόρημα τρόμου- από την έκτασή του -διήγημα, νουβέλα, μυθιστόρημα, ή σονέτα και έπη όταν αναφερόμαστε σε ποιητικό λόγο  – από το θέμα του και το σκοπό του -μυθιστόρημα ιστορικό, αισθηματικό μυθιστόρημα τύπου ρομάντζο, τραγωδία ή κωμωδία στο γένος του δραματικού λόγου κ.λπ.. Λοιποί κειμενικοί δείκτες όσον αφορά τα μορφικά στοιχεία είναι οι εξής:

·        Γλώσσα. Στίξη, γραμματική, επιλογή χρόνων, επιλογή διαλέκτων, επιλογή σύνταξης -και σύνδεση προτάσεων-, ευθύς ή πλάγιος λόγος, εγκλίσεις, μικροπερίοδος ή μακροπερίοδος λόγος.

·        Δομή. Στη σημασία της αναφερθήκαμε στην πρώτη παράγραφο.

·        Τεχνικές αφήγησης και αφηγηματικοί τρόποι. Εδώ μπορούμε να εντάξουμε και την επιλογή ΟΓ -τα λεγόμενα ρηματικά πρόσωπα-, καθώς και την αφηγηματική σειρά που παραθέτουμε τα γεγονότα.

·        Σχήματα λόγου.

·        Εικόνες.

·        Δραματουργικά στοιχεία, κυρίως όταν πρόκειται για θεατρικό έργο.

·        Ομοιοκαταληξία ή στιχουργική.

Όλα τα παραπάνω, που μπορούν να ερμηνευτούν κατά περίπτωση τόσο ως εσωτερικά όσο και ως εξωτερικά μορφικά χαρακτηριστικά, αποτελούν ψηφίδες τόσο της κατασκευής όσο και της ανάλυσης κάθε κειμένου.

Οι κειμενικοί δείκτες όσον αφορά στο περιεχόμενο ενός κειμένου είναι:

·        Ο τίτλος. Η πρώτη επαφή μεταξύ συγγραφέα και αναγνώστη, κάποιες φορές η πρώτη εντύπωση. Για την αξία και επιλογή του τίτλου διαβάστε εδώ

·        Οι χαρακτήρες.

·        Η πλοκή. Το τι συμβαίνει στην ιστορία μας. Το πώς καταγράφεται αυτό που συμβαίνει αποτελεί αντικείμενο μελέτης της δομής και της αφηγηματικής τεχνικής.

·        Οι αντιλήψεις /ιδέες /αξίες των ηρώων ή των αντιηρώων μας, ή της κοινωνίας όπου αυτοί ζουν, ή των θεών που λατρεύουν, ή των κανόνων και νόμων στους οποίους συμμορφώνονται ή από τους οποίους εκφεύγουν, το ηθικό υπόβαθρο δηλαδή που αποτελεί τον ιδεολογικό φορέα του κειμένου μας.

·        Οι συμπεριφορές των προσώπων. Έχει άμεση σχέση με τον αμέσως προηγούμενο δείκτη.

·        Συνθήκες καμβά, δηλαδή κοινωνικές, ιστορικές, πολιτικές και πολιτισμικές.

·        Συναισθήματα.

·        Σχέσεις μεταξύ των χαρακτήρων.

·        Προκλήσεις. Αυτό που στη δημιουργική γραφή καλείται διαφορά δυναμικού, αυτό που ωθεί τον ήρωα να μεταβεί από την κατάσταση άλφα στην κατάσταση βήτα.

·        Σκοποί και στόχοι σχετικοί ή όχι με τις κείμενες προκλήσεις.

·        Διακειμενικότητα*.

·        Το συγκείμενο**. Πολιτικές, κοινωνικές, πολιτισμικές, ιστορικές συνθήκες που υπήρχαν κατά τον χρόνο συγγραφής 

*Διακειμενικότητα: Κείμενα αναφοράς – προϋπάρχοντα της συγγραφής- που είτε αναφέρονται στο κείμενο είτε υπονοούνται. Η διακειμενικότητα στη λογοτεχνία είδους μπορεί να είναι εμφανής, να γράφει δηλαδή κάποιος την ιστορία του μέσα σε ένα ήδη έτοιμο σύμπαν, όπως γίνεται σε fan fiction ή σε πολλά novelizations. Μπορεί όμως να είναι και λιγότερο εμφανής. Φανταστείτε για παράδειγμα ένα μυθιστόρημα ή νουβέλα όπου γίνεται χρήση του όρου και του στοιχείου τους ανδροειδούς, ή μία ιστορία όπου τα πλάσματά μας, ξωτικά, νάνοι, γίγαντες κ.λπ. φέρουν ιστορία /πολιτισμό /χαρακτηριστικά που παραπέμπουν σε παλιότερες απεικονίσεις. Είναι δυνατόν επίσης να έχουμε εσωτερική διακειμενικότητα, αναφορά δηλαδή και συσχετισμούς με κείμενα φανταστικά τόσο, όσο και η ίδια η ιστορία που γράφουμε, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με το Νεκρονομικόν στις ιστορίες του Λάβκραφτ.

**Εξετάζουμε το συγκείμενο από την πλευρά του αναγνώστη καθώς μας βοηθάει να κατανοήσουμε τις συνθήκες που γράφει κάποιος όπως γράφει, το γιατί και το πώς καταλήγει να γράφει το συγκεκριμένο κείμενο με συγκεκριμένους αφηγηματικούς τρόπους, με συγκεκριμένη γλώσσα, με συγκεκριμένο ηθικό ή ιδεολογικό υπόβαθρο. Έτσι μπορούμε να αξιολογήσουμε την ποιότητα του έργου που διαβάζουμε, το βάθος και το εύρος της έρευνας που έχει γίνει και σαφώς την προσοχή που έχει επιδείξει ο συγγραφέας στη συγκεκριμένη δουλειά του. Αλλιώς θα γράψει ένα ιστορικό μυθιστόρημα για το 1821 ο άνθρωπος που γεννήθηκε πριν από πενήντα χρόνια και αλλιώς θα το γράψει κάποιος που γεννήθηκε πριν από εκατό χρόνια ή κάποιος που ήταν σχεδόν σύγχρονος της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Το συγκείμενο επίσης δύναται να επηρεάσει όλα τα στοιχεία που ήδη εξετάσαμε, δηλαδή τη γλώσσα, τους χαρακτήρες και τους τρόπους που απεικονίζονται, τις διαπροσωπικές σχέσεις και το πώς τις διαπραγματευόμαστε.

**Εξετάζουμε το συγκείμενο από την πλευρά του συγγραφέα για να δούμε πώς μπορούμε να γράψουμε για μια μακρινή ιστορική περίοδο, για ένα μέρος ή χώρα που δεν επισκεφτήκαμε ποτέ, για πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που δεν βιώσαμε και για θρησκείες που δεν πιστέψαμε χωρίς να γίνεται αντιληπτή -κατά το δυνατόν- αυτή μας η άγνοια, ή η μη προσωπική εμπειρία. Δηλαδή πώς θα γράψουμε πειστικά σαν ένας κάτοικος μιας χώρας που ποτέ δεν ζήσαμε, πώς θα νιώθαμε αν δεν ήμασταν ανθρώπινα πλάσματα, αν το εύρος της ζωής μας δεν ήταν εβδομήντα ή ογδόντα χρόνια αλλά πολύ λιγότερο ή πολύ παραπάνω, αν οι νύχτες και οι μέρες μας δεν είχαν καν τη διάρκεια του γήινου μερόνυχτου, πώς θα βιώναμε τον έρωτα στο μεσαίωνα, ή στο μέλλον, ή σε έναν άλλον πλανήτη. Εδώ έχει θέση το προηγούμενο σχόλιό μας για το εύρος της έρευνας που πρέπει να γίνει, όταν διαπραγματευόμαστε άλλες εποχές, άλλα ήθη, άλλα μέρη. Προφανώς ένας αγρότης το μεσαίωνα που θα τολμήσει να σηκώσει το βλέμμα του σε μια πριγκίπισσα θα πρέπει να μεταχειριστεί μεθόδους της εποχής για να την κατακτήσει, μεθόδους που θα συνάδουν με τη θέση του και τη θέση της και θα καταδείξουν τόσο την συγγραφική μας ευφυία όσο και τη συνδυαστική μας ικανότητα, να ταιριάξουμε την πλοκή που θέλουμε με τις ιδιοτυπίες και τις ιδιοτροπίες του ιστορικού καμβά που έχουμε επιλέξει να εργαστούμε. Πώς θα ερωτευόταν ένα δέντρο, μια ΤΝ, ένα κτίσμα; Ή ένας θεός, ή ένας πλανήτης; Με ποιους όρους; Τι πλάσμα θα μπορούσε να τραβήξει την προσοχή όλων των παραπάνω οντοτήτων; Μία οντότητα ανάλογη ή κάτι ολότελα διαφορετικό; Με τι λεκτικές επιλογές θα περιγράφαμε μία τέτοια κατάσταση; Με ποια εικονοποίηση θα την επενδύαμε;

 

 

Edited April 3 by Ιρμάντα