ARTICLE Η Επανάσταση είναι λέξη γένους θηλυκού

[Ιρμάντα]

 Η Μαίρη Γουόλστονκραφτ Σέλλεϊ (30 Αυγούστου 1797 – 1 Φεβρουαρίου 1851), είναι η συγγραφέας που, σε πολύ νεαρή ηλικία (19 μόλις ετών) έγραψε τον εκπληκτικό Φρανκενστάιν. Επίσης υπήρξε η σύντροφος του ποιητή Πέρσι Σέλλεϊ, με τον οποίο ξεκίνησαν τον κοινό τους βίο περίπου όταν εκείνη ήταν 16 ετών. Αυτά γνωρίζει ο πολύς κόσμος και μέχρις εκεί ενδιαφέρεται να ξέρει.

Βέβαια η ιστορία της ζωής της εμπεριέχει πολλά περισσότερα από το περίφημο στοίχημα με τον Πέρσι, τον Λόρδο Βύρωνα και τον γιατρό Πολιντόρι -αποτέλεσμα του οποίου υπήρξε ο Φρανκενστάιν-, μία ζωή πλούσια τόσο σε θαύματα όσο και σε τραύματα. Η συγγραφέας έφυγε από τον μάταιο τούτο κόσμο περίπου τριάντα χρόνια μετά το θάνατο του Πέρσι. Δημοσίευσε άλλα οκτώ βιβλία μετά τον Φρανκενστάιν και περισσότερα από 50 διηγήματα και δοκίμια. Γνωστοποίησε το έργο του Πέρσι στο αναγνωστικό κοινό, επιμελούμενη ενδελεχώς την ποίηση και την πρόζα του. Στο σύνολό του, το έργο της αντιπροσωπεύει μία αξιοσημείωτη κληρονομιά υπέρ της κοινωνικής μεταρρύθμισης και της ανεξαρτησίας των γυναικών.

Στυλιστικά, υπήρξε ρηξικέλευθη και επέκτεινε τα λογοτεχνικά είδη του 19ου αιώνα για να υποστηρίξει τις ιδέες που ήθελε να εκφράσει. Δημοσίευσε μυθιστορήματα που διαδραματίζονται στη δική της εποχή, ιστορικά μυθιστορήματα και ένα δυστοπικό φουτουριστικό μυθιστόρημα που είναι ανατριχιαστικά προφητικό όσον αφορά στις δυστυχίες που αντιμετωπίζουμε σήμερα. Οι ιστορίες και τα δοκίμιά της ήταν πειραματικά, διορατικά και συναρπαστικά. Η ζωή της, επίσης, ήταν αξιοσημείωτη για τη δημιουργικότητα και το θάρρος της. Έθεσε τους δικούς της κανόνες, στηρίζοντας οικονομικά τον εαυτό της, την οικογένεια και τους φίλους της με τη συγγραφή της για το μεγαλύτερο μέρος της ενήλικης ζωής της. Ως μητέρα υπήρξε αντισυμβατική, γεννώντας τέκνα εκτός γάμου. Ταξίδεψε σε όλη την Ευρώπη και έζησε ως ανεξάρτητη γυναίκα σε μια εποχή που οι γυναίκες της μεσαίας τάξης δεν είχαν άλλους ορίζοντες και άλλη δυνατότητα ύπαρξης πέραν από τη ζωή μιας αφοσιωμένης συζύγου, μιας ευσυνείδητης νοικοκυράς, μιας τρυφερής μητέρας.

Είναι αλήθεια πως η Σέλλεϊ υπέφερε, γυναίκα ούσα. Εννοούμε με αυτό πως η φήμη της αμαυρώθηκε τρόπον τινά ή πάντως υπέστη πλήγματα εξαιτίας του ότι ήταν γυναίκα. Για πάνω από έναν αιώνα, επισκιαζόταν από τον διάσημο σύζυγό της. Μόνο πρόσφατα τα ολοκληρωμένα έργα της κρίθηκαν άξια μελέτης. Έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών βιογραφιών, αλλά, δυστυχώς, σε πολλές από αυτές έγιναν προσπάθειες να αφαιρεθούν όλα όσα θεωρούνταν  υπερβολικά σκανδαλώδη για δημόσια κατανάλωση.

Αν και είναι σημαντικό να διαβάζουμε τα έργα της Σέλλεϊ ως αυτόνομα κείμενα, οι λογοτεχνικές και προσωπικές της επιλογές δεν υπήρξαν ανεπηρέαστες από άλλους παράγοντες. Πολλές από τις ιδέες και τις επιλογές της ανιχνεύονται σπερματικά στις προσωπικότητες των γονιών της, των συγγραφέων Μαίρη Γουόλστονκραφτ και Γουίλιαμ Γκόντγουιν. Η σχέση της με τον Σέλλεϊ επίσης παίζει έντονα διαμορφωτικό ρόλο.

Με άλλα λόγια, η Σέλλεϊ δεν θα έγραφε όπως έγραφε αν δεν είχε το σθένος να ζήσει όπως έζησε. Πάντα οι συνθήκες διαμορφώνουν τον δημιουργό, όμως στην περίπτωση της Σέλλεϊ τούτο φαίνεται να συμβαίνει σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό.

Η μητέρα της Σέλλεϊ ήταν η πολιτική φιλόσοφος και διανοήτρια Μαίρη Γουόλστονκραφτ, η συγγραφέας του έργου: Η Αναγνώριση των Δικαιωμάτων της Γυναίκας. Ήταν υπέρμαχος των δικαιωμάτων των γυναικών, έγραψε πολλά ταξιδιωτικά κείμενα και παιδικά βιβλία καθώς και μία Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης. Ωστόσο, το πιο αξιοσημείωτο έργο της είναι η Αναγνώριση.

«Θλίβομαι» γράφει η Γουόλστονκραφτ στην Αναγνώριση «που οι γυναίκες υποτιμώνται συστηματικά λαμβάνοντας ευχαρίστως

την ασήμαντη προσοχή που οι άνδρες θεωρούν πως αρμόζει να δείχνουν στο

γυναικείο φύλο. Τόσο γελοία μου φαίνονται όλα αυτά τα μικρά

τελετουργικά, που με δυσκολία συγκρατώ τα νεύρα μου όταν βλέπω έναν

άνδρα να σπεύδει με πάσα προθυμία να πιάσει ένα πεσμένο μαντίλι ή να

ανοίξει μια πόρτα, τη στιγμή που μια κυρία θα μπορούσε να το κάνει και

μόνη της με μία κίνηση. Εύχομαι οι γυναίκες να έχουν

εξουσία όχι πάνω στους άντρες, αλλά πάνω στον εαυτό τους».
[Από τη μετάφραση του Θάνου Καραγιαννόπουλου για τις εκδόσεις ΟΞΥ.]
 

Η Μαίρη λοιπόν γεννήθηκε στις 30 Αυγούστου του, 1797, αδύναμη και καχεκτική. Η μητέρα της αφοσιώθηκε στη φροντίδα του μωρού της με τόση αυταπάρνηση που στο τέλος αρρώστησε και η ίδια με πυρετό και πέθανε, 11 μόλις ημέρες μετά τη γέννα. Έτσι, τόσο η Μαίρη όσο και η κατά τρία χρόνια μεγαλύτερη αδελφή της επρόκειτο να μεγαλώσουν δίχως μητέρα.

Όπως θα περίμενε κανείς, ο θάνατός της θα παίξει έναν σημαντικό ρόλο στη ζωή και στην εξέλιξη της Μαίρης. Η απουσία και η κατά έναν τρόπο ηρωοποίηση της μητρικής φιγούρας γίνονται καθοριστικός παράγοντας στο πνεύμα της Μαίρης. Οι προοδευτικές ιδέες της παρούσας απούσας μητέρας τη στοιχειώνουν και την καθοδηγούν. Δεν είναι διόλου τυχαία λοιπόν η ευαισθησία της σχετικά με την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των γυναικών, δεν είναι καθόλου τυχαία η αντισυμβατική της σκέψη. Στον Φρανκενστάιν, απεικόνισε έναν δυστοπικό κόσμο, όπου οι γυναικείοι χαρακτήρες δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν (ή να μετριάσουν) την, στα όρια της ύβρεως, φιλοδοξία του Βίκτορα Φρανκενστάιν και τα αποτελέσματα είναι καταστροφικά. Στο έβδομο και τελευταίο μυθιστόρημά της, Φόκνερ (1823) , οι γυναικείοι χαρακτήρες είναι σοφοί, ικανοί και αποτελεσματικοί. Πείθουν τους άντρες να εγκαταλείψουν τις καταστροφικές τους παρορμήσεις και να δημιουργήσουν μια ουτοπική κοινωνία οικιακής ηρεμίας. Στα εκτός μυθοπλασίας έργα της επίσης μάχεται και υπεραμύνεται των γυναικών.

Στα αφηγήματά της τόνιζε τη σημασία των γυναικών, σκιαγραφώντας τους κινδύνους της ανεξέλεγκτης ανδρικής τυραννίας και της γυναικείας παθητικότητας. Δεν θα μπορούσε να πράξει διαφορετικά, η κόρη της Γουόλστονκραφτ: η μητέρα της είχε πεθάνει νωρίς, γεννώντας τη, άρα η κόρη της το χρώσταγε. Στα ταξιδιωτικά της κείμενα, τόλμησε ως γυναίκα και ως συγγραφέας να έχει τις δικές της απόψεις για την πολιτική, την τέχνη, την εκπαίδευση και την ιστορία. Σε όλη της τη δουλειά, ένας ήταν ο ακρογωνιαίος ιδεολογικός της λίθος: αν επιτρεπόταν στις γυναίκες μεγαλύτερη ανεξαρτησία, εάν είχαν περισσότερη δύναμη στον κόσμο, θα υπήρχε λιγότερη βία, περισσότερη ισότητα και σαφώς λιγότερη αδικία. Η βελτίωση της θέσης της γυναίκας θα βελτίωνε τον κόσμο. Η κοινωνική μεταρρύθμιση ήταν απαραίτητη για την πρόοδο ολόκληρης της ανθρωπότητας.

Εφάρμοσε αυτές τις αρχές στη ζωή της, αψηφώντας τις συμβάσεις που περιόριζαν τη συμπεριφορά των νεαρών γυναικών. Βοήθησε επίσης φίλες της να ξεφύγουν από καταπιεστικούς γάμους και έδωσε όσα χρήματα μπορούσε σε γυναίκες που χρειάζονταν οικονομική υποστήριξη. Και όμως, παρά τις ριζοσπαστικές της ιδέες και την καταφανή της αντισυμβατική συμπεριφορά, παρά την προσπάθειά της να προωθεί τους σκοπούς και τις ιδέες της μητέρας της  - για περισσότερο από έναν αιώνα μετά το θάνατό της, οι επικριτικοί μελετητές την περιέγραφαν ως μία φοβισμένη, συντηρητική ψυχή. Κάποιοι της καταλόγιζαν ακόμη και υποκρισία στις συμπεριφορές της. Τούτο συνέβη εν μέρει επειδή η νύφη της Μαίρης, Τζέην Σέλλεϊ, στην προσπάθειά της να κάνει την πεθερά της αποδεκτή από το συντηρητικό βικτωριανό κοινό, απέκρυψε πολλά κομμάτια της πραγματικής ζωής της καίγοντας την αλληλογραφία της ή σκίζοντας σελίδες από το ημερολόγιό της. Οι συγγραφείς των νεκρολογιών ακολούθησαν το παράδειγμά της Τζέην, σκιαγραφώντας τη Μαίρη ως ιδανική βικτωριανή σύζυγο και ελαχιστοποιώντας τα λογοτεχνικά της επιτεύγματα: «Δεν έχει κερδίσει την αμέριστη στοργή μας ως συγγραφέας, ακόμη και ενός έργου σαν τον Φρανκενστάιν, αλλά κυρίως ως πιστή και αφοσιωμένη σύζυγος του Πέρσι Σέλλεϊ» είναι γραμμένο στην ανακοίνωση του θανάτου της στο  The Literary Gazette.

Η Σέλλεϊ είχε δεχτεί πυρά 37 χρόνια νωρίτερα, όταν έφυγε με τον Πέρσι και έκανε παιδιά εκτός γάμου. Εκείνο όμως που πάνω από όλα αυτά την πονούσε ήταν η ελάχιστη αναγνώριση του λογοτεχνικού της έργου. Αν μπορούσε να διαβάσει τη νεκρολογία της, η ελάχιστη έως μηδενική αναφορά στα έργα της θα την πλήγωνε πολύ περισσότερο από οποιαδήποτε αναφορά στην ηθική, ή τη μη ηθική της. Βλέπετε όμως, για το βικτοριανό αναγνωστικό κοινό, μια γυναίκα δεν θα μπορούσε να κερδίσει μεγαλύτερο έπαινο από το να χαρακτηρίζεται καλή σύζυγος. Η διαγραφή των λογοτεχνικών συνεισφορών της Σέλλεϊ και η ανάδειξη του ρόλου της ως «καλή σύζυγος» αντιπροσώπευαν έναν θρίαμβο για την συντηρητική νύφη της. Οι πολέμιοί της ενέσκηψαν πάνω στην εσφαλμένη αυτή περιγραφή της Σέλλεϊ με αποτέλεσμα το λογοτεχνικό της ανάστημα ως μιας καινοτόμου δημιουργού να καταρρακωθεί -ή, πάντως, να ξεχαστεί για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα.

Η Σέλλεϊ μπορεί να μην είχε συνειδητοποιήσει τον βαθμό στον οποίο συνέβαλε και η ίδια στη δική της προβληματική φήμη. Μετά τον πρόωρο θάνατο του Πέρσι το 1822 (σε ηλικία 29 ετών), αφοσιώθηκε στην διασφάλιση της φήμης του ως ποιητή. Δεν έκανε καμία αναφορά στον σημαντικό ρόλο που η ίδια έπαιξε στην επιμέλεια των εγγράφων του, κείμενα που ο Πέρσι είχε αφήσει σε βαθιά και τραγική αταξία. Η Σέλλεϊ ανασυνέθεσε ποιήματα, συνέλλεξε κομμάτια κειμένων ατάκτως ειρημένων, ανάστησε τον Σέλλεϊ από τις νεκρικές του στάχτες. Μια πραγματικά τιτάνια προσπάθεια. Στις βιογραφικές της σημειώσεις, τον απεικόνισε ως ανιδιοτελή καλλιτέχνη, ως μάρτυρα και σταυροφόρο της λογοτεχνίας. Παρουσίαζε τον εαυτό της ως μαθήτριά του, κατά κάποιον τρόπο, ή ως μία θαυμάστριά του. Δεν αναφέρθηκε στον εύστοχο σχολιασμό των έργων του από μέρους της, ούτε στα κοινά τους αναγνώσματα. Ηθελημένα, ή ίσως ασυνείδητα, στάθηκε στη σκιά του. Δεν αναφέρθηκε διόλου στην αθεΐα του Σέλλεϊ, καθώς κάτι τέτοιο θα σόκαρε την βικτωριανή κοινωνία και πιθανώς θα προκαλούσε την οργή του συντηρητικού πατέρα Σέλλεϊ, που είχε τη δύναμη να επέμβει και να εμποδίσει τη δημοσίευση των πονημάτων του άθεου γιου του.  

Τι πέτυχε λοιπόν με τούτες τις προσπάθειες; Όχι μόνο είχε δημιουργήσει έναν λογοτεχνικό χαρακτήρα με το όνομα «Percy Shelley», έναν αγγελικό, απόκοσμο ποιητή, που δεν έμοιαζε διόλου με τον για χρόνια σύντροφό της, αλλά δημιούργησε επίσης έναν άλλο, εξίσου ανύπαρκτο χαρακτήρα: τον εαυτό της, ως μία αφοσιωμένη και εν πολλοίς ετερόφωτη σύζυγο. Η ίδια η Μαίρη Σέλλεϊ έσβησε τη φλόγα της για να λάμψει φωτεινότερη η μορφή του Πέρσι Σέλλεϊ.

 Όταν πέθανε, οι φίλοι και οι εχθροί της διαξιφίζονταν για το ποια ήταν πραγματικά. Οι προσπάθειες της νύφης της να την κάνει πιο εύπεπτη στο κοινό της εποχής επιδείνωσαν το πρόβλημα. Ο Έντουαρτ Τζων Τρελόνι (1792-1881), ένας τυχοδιώκτης συγγραφέας που γνώριζε τον Πέρσι για λιγότερο από ένα χρόνο, υποβάθμισε τη σημασία της Μαίρης ώστε να παρουσιαστεί ο ίδιος ως βασική επιρροή στη ζωή του αποθανόντος ποιητή. Κατά την άποψή του η Μαίρη ήταν μία υποκρίτρια (άλλωστε, όλες οι γυναίκες δεν είναι;) και, άρα, ανάξια της τρυφερότητας και της αγάπης του Πέρσι. (Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί εδώ ότι ο τυχοδιωκτικός χαρακτήρας του Τρελόνι τον είχε οδηγήσει μέχρι τη χώρα μας, όπου έλαβε ενεργό μέρος στην Ελληνική Επανάσταση και συνδέθηκε με ισχυρή φιλία με τον Οδυσσέα Ανδρούτσο, του οποίου, αργότερα, παντρεύτηκε την ετεροθαλή αδελφή.)

Δυστυχώς, πολλοί λογοτεχνικοί κριτικοί του 20ου αιώνα συμμερίστηκαν την άποψή του για την Σέλλεϊ. Άλλωστε, οι ριζοσπαστικές απόψεις της έκαναν πολλούς άντρες να αισθάνονται άβολα, και, δυστυχώς, τούτο μοιάζει να ισχύει μέχρι και σήμερα.
 

Ευτυχώς, το 1951, σε μια πρωτοποριακή βιογραφία, η Μίριελ Σπαρκ επανεκτίμησε την αδικοβαλμένη Σέλλεϊ.

Δυστυχώς, ακόμη και στη δεκαετία του 1970, όταν υπήρξε ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για το έργο των γυναικών, πολλοί μελετητές συνέχισαν να προσκολλώνται στις ανακρίβειες του Τρελόνι. Το 1974, ο Ρίτσαρντ Χολμς, ο βιογράφος του Πέρσι Σέλλεϊ, έκανε τον ατυχή ισχυρισμό ότι η Μαίρη ήταν λιγότερο ευφυής λογοτεχνικά από τον Πέρσι (μία τοποθέτηση για την οποία αργότερα ζήτησε συγνώμη). Η μελετήτρια Μπέτι Μπένετ έγραψε ότι όταν δημοσίευσε τον πρώτο τόμο των επιστολών της Σέλλεϊ το 1980, ένας κριτικός «πρότεινε ότι οι επιστολές αυτές δεν άξιζαν καν τον κόπο να δημοσιευτούν». Όσοι κριτικοί έδωσαν προσοχή στα λογοτεχνικά επιτεύγματα της Σέλλεϊ έτειναν να επικεντρωθούν αποκλειστικά στον Φρανκενστάιν, σε βάρος των άλλων κειμένων της. Φεμινίστριες μελετήτριες των δεκαετιών του 1970 και του 1980 ερμήνευσαν το έργο της ως βαθιά συντηρητικό, εκφράζοντας μάλιστα την απογοήτευσή τους για αυτή τη διαπίστωση.

Τα τελευταία 30 χρόνια, ωστόσο, τα πράγματα έχουν αλλάξει. Πρόσφατοι βιογράφοι και μελετητές της λογοτεχνίας έχουν αφιερώσει τη σταδιοδρομία τους στην ανάλυση της γραφής της Σέλλεϊ, αποκαλύπτοντας τις καινοτομίες των λιγότερο γνωστών κειμένων της. Οι βιογράφοι έχουν χτενίσει τα αρχεία, ανακαλύπτοντας νέα έγγραφα που φωτίζουν την αυτοπειθαρχία της  ως επαγγελματία συγγραφέα, την πρωτοτυπία της ως μυθιστοριογράφου, την αφοσίωσή της στην ριζοσπαστική της ιδεολογία και τη σοβαρότητά της ως πολιτικού στοχαστή.

Κατόπιν αυτού, η σημασία της Σέλλεϊ ως συγγραφέα και ως υπέρμαχος της κοινωνικής μεταρρύθμισης είναι πλέον βαθιά εδραιωμένη. Γίνονται πλέον συνέδρια αφιερωμένα στη μελέτη του έργου και της ζωής της. Η ιστορία λοιπόν της Σέλλεϊ καθίσταται ουσιαστικά διδακτική. Η πραγματικότητά της λίγο έλειψε να χαθεί εξ' ολοκλήρου. Στο έργο της φωτίστηκαν επανειλημμένα τα θέματα της γυναικείας φιλίας, της ανεξαρτησίας των γυναικών, της αξίας μίας εκπαίδευσης που θα απευθυνόταν αδιακρίτως και στα δύο φύλα. Όπως σοφά είχε γράψει η μητέρα της, οι γυναίκες μακάρι να κυριαρχήσουν όχι στους άντρες, αλλά στον ίδιο τον εαυτό τους.

 

 

---

[i]

Εικόνες:

1.      Μαίρη Σέλλεϊ

2.      Πέρσι Μπυς Σέλλεϊ

3.      Μαίρη Γουόλστονκραφτ

4.      Έντουαρντ Τζων Τρελόνι

5.      Εξώφυλλο της βιογραφίας της Μίριελ Σπαρκ για τη Μαίρη Σέλλεϊ, Penguin ed.

 

[WILLIAM]

Δυστυχώς η Μάιρη έκανε λάθος, και με τη βελτίωση της θέσης της γυναίκας ο κόσμος δεν βελτιώθηκε, τον μαστίζουν τα ίδια δεινα 200 χρόνια αργότερα, απλά με διαφορετική μορφή και αγριότητα.