ARTICLE Σύντομη ιστορία του φανταστικού

[RObiN-HoOD]

Σύντομη ιστορία του φανταστικού
της Βιβής Κανάρη για λογαριασμό του SFF.gr

 

Ας ξεκινήσουμε θέτοντας το καυτό ερώτημα.

Είναι, άραγε, το γράψιμο, η δημιουργία ιστοριών εν τέλει, κάτι το περιττό, ένα χόμπι;

Σύμφωνα με την Lisa Cron, στο Wired for story (2012), όχι μόνο δεν είναι περιττές οι ιστορίες, αλλά συνδέονται άμεσα με την επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Γι’ αυτό άλλωστε και προϋπήρχαν του γραπτού λόγου, ήδη από τις αρχές του πολιτισμού, μπορεί και προγενέστερα. Πώς, άλλωστε, ο πρωτόγονος άνθρωπος θα προειδοποιούσε τα νεαρά μέλη της φυλής για τους πιθανούς κινδύνους; Λοιπόν, θα σας πω μια ιστορία για έναν που πλησίασε ένα μαμούθ και δεν είχε καλό τέλος…

Ή σε μια πιο σύγχρονη εκδοχή, το Μετρό 2033 (2005) του D. Glukhovsky θα μπορούσε να συνοψιστεί ως εξής: θα σας πω μια ιστορία για έναν πυρηνικό πόλεμο. Δεν πήγε καλά.

Ξεκινάμε, λοιπόν, από τις πρώτες ιστορίες του ανθρώπου, αυτές που ειπώθηκαν γύρω από τη φωτιά τα βράδια. Και αυτές είναι τα παραμύθια. Και μιας και τα παραμύθια ανήκουν στο φανταστικό …

 

1.      Οι Αδερφοί Γκριμ και η Ψυχολογία του Παραμυθιού.

Σε ποιόν αρέσουν τα Fairytale retold; Πόσοι από εσάς έχετε δοκιμάσει να γράψετε κάποιο;

Τον 19^ο αιώνα οι αδερφοί Γκριμ (Jacob Ludwig Carl Grimm και Wilhelm Carl Grimm) αποφάσισαν να συλλέξουν παραδοσιακά παραμύθια για να αποδείξουν την αξία της γερμανικής κουλτούρας και τις αρχαίες ρίζες της χώρας τους. Δεν ήταν οι πρώτοι, φυσικά, που δοκίμασαν να καταγράψουν προφορικές πηγές. Είχε προηγηθεί ο Περώ (Charles Perrault, 1628-1703) στη Γαλλία. Ωστόσο, οι αδερφοί Γκριμ ξεχώρισαν ως προς τη μεθοδολογία που ακολούθησαν. Η άποψη τους πως τα παραμύθια έχουν προϊστορικές ρίζες, είναι πλέον αποδεκτή. Ορισμένες θεματικές παραμυθιών, μάλιστα, παρατηρούνται και σε χώρες και πολιτισμούς απομακρυσμένους από την Γερμανία των Γκριμ. Η Σταχτοπούτα, για παράδειγμα, παρατηρείται ως μοτίβο σε πολλούς, διαφορετικούς πολιτισμούς, μετατρέποντάς τη σε παγκόσμιο αρχέτυπο.

Κάποια από τα βασικά χαρακτηριστικά των παραμυθιών είναι το «ζήσανε αυτοί καλά» και το ηθικό δίδαγμα που το ακολουθεί. Ηθικό δίδαγμα υπάρχει και στους μύθους του Αισώπου. Ωστόσο, ο Αίσωπος ήταν επαγγελματίας παραμυθάς, ενώ τα παραδοσιακά παραμύθια εξελίχτηκαν επί γενεές σε προφορικό επίπεδο.

Επαγγελματίας παραμυθάς ήταν και ο Δανός Χανς Κρίστιαν Άντερσεν (Hans Christian Andersen, 1805–1875) με διάσημες ιστορίες όπως «η Μικρή γοργόνα», «το Κοριτσάκι με τα σπίρτα», «το Ασχημόπαπο», που, όπως και τα παραμύθια των Γκριμ, έχουν επηρεάσει ως θεματικές ατελείωτες γενιές συγγραφέων ως τις μέρες μας.

Το παραμύθι είναι αρεστό τόσο στα παιδιά όσο και στον ενήλικα που το αφηγείται, για την βασική και οικεία ψυχολογία του. Οι καλές μαμάδες και οι κακές μητριές. Η δυσκολία της ενηλικίωσης. Η εγκατάλειψη. Μέσα από τα παραμύθια γενιές ανθρώπων καλούνται να αντιμετωπίσουν τα βαθύτερα συμπλέγματά τους.

Θα προσπαθήσουμε η αναδρομή μας στο φανταστικό να περιοριστεί στον δυτικό πολιτισμό, για λόγους συντομίας. Ωστόσο, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε μια άλλη συλλογή και καταγραφή παραμυθιών, που αν και δεν ανήκει στον δυτικό πολιτισμό, τον επηρεάζει μέχρι σήμερα.

Το 1704 ο Αντουάν Γκαλάν (Antoine Galland, 1646-1715) εκδίδει στα γαλλικά, με τεράστια επιτυχία, την πρώτη ευρωπαϊκή μετάφραση του αραβικού βιβλίου 1001 νύχτες, μια συλλογή παραμυθιών από τη Μέση Ανατολή και τη Νότια Ασία που συγκεντρώθηκαν και αποδόθηκαν στα αραβικά κατά τη διάρκεια της Ισλαμικής Χρυσής Εποχής. Η συλλογή αυτή αποτελεί, εκτός των άλλων, και μια ενδιαφέρουσα εκδοχή του πώς να αντιμετωπίσει ο συγγραφέας αποτελεσματικά το writer’s block (ή σκέφτεσαι κάθε βράδυ μια καινούργια, συναρπαστική ιστορία, ή σε εκτελούμε το πρωί). Το Μίζερι (1994) του Στίβεν Κινγκ είναι μια από τις πιο διάσημες μεταφορές της θεματικής αυτής σε μια σύγχρονη δυτική κοινωνία : Ή θα γράφεις κάθε μέρα ένα κεφάλαιο του βιβλίου, ή…

 

2.        Ο Προπ, η δομή και η πολιτιστική ταυτότητα.

Το 1927, ο Βλαντιμίρ Προπ (Vladimir Yakovlevich Propp, 1895-1970) στην Μορφολογία του Παραμυθιού ανέδειξε την παγκόσμια δομή που έχουν τα παραμύθια. Σύμφωνα με τον Προπ, οι ρόλοι που εμφανίζονται στα παραμύθια είναι συγκεκριμένοι, ασχέτως με το ποιος τους ενσαρκώνει, καθώς κοινή είναι και η δομή τους. Ένα τέτοιο στοιχείο, για παράδειγμα, είναι ο ρόλος της εξουσίας. Ο ήρωας θα γίνει βασιλιάς, η ηρωίδα θα παντρευτεί πρίγκιπα ή βασιλιά. Όταν, ωστόσο, την εξουσία ασκεί άτομο μεγάλης ηλικίας και άσχημο, μοιραία, κάποιο νεότερο και όμορφο άτομο θα νικήσει στο τέλος.

Η πλοκή, καθώς και οι ρόλοι, παρατηρήθηκε πως είναι οι ίδιοι παγκοσμίως, σε όλες τις προφορικές παραδόσεις, σε όλους τους πολιτισμούς, δημιουργώντας αρχέτυπα, πρότυπα δηλαδή, στα οποία στηρίζεται η μεταγενέστερη λογοτεχνική παραγωγή. Ακόμα και σε προφορικά έπη, όπως η Οδύσσεια και το Μπέογουλφ, διακρίνονται παρόμοια μοτίβα. Επιπλέον, παρατηρήθηκε πως τα πιο επιτυχημένα από τα παραμύθια των Γκριμ είναι αυτά που κράτησαν την προφορική τους δομή, ενώ όσα αλλάχτηκαν και απομακρύνθηκαν από αυτήν, αγαπήθηκαν λιγότερο.

Υπάρχει, επομένως, η δομή της επιτυχίας στη συγγραφή; Έτοιμα μοτίβα που περιμένουν να τα χρησιμοποιήσουμε για να γράψουμε την επόμενη Σταχτοπούτα;

Αναγνωστική πρόταση : Deathless, C. Valente (ή πώς να συνδυάσεις τα παραμύθια με τη Ρωσική Επανάσταση).

 

3.        Ο Χόφμαν και η θεωρία του φανταστικού.

“Everything, his whole life, had become to him a dream and a foreboding, and he was always saying that man, although he might think himself free, only served for the cruel sport of dark powers.” The Sandman

Ο Ε. Τ. Α. Χόφμαν (Ernst Theodor Amadeus Hoffmann, 1776-1822), Γερμανός συγγραφέας του φανταστικού, ανήκε στην εποχή του ρομαντισμού. Ο ρομαντισμός (19^ος αιώνας), ως λογοτεχνικό κίνημα, χαρακτηρίζεται από δυνατά συναισθήματα και έμφαση στο εγώ. Ο Χόφμαν, με το έργο του, αναδεικνύει το φανταστικό ως αφηγηματικό στυλ, θέμα, χαρακτήρες και πλοκή.

Στην ανάλυση που έκανε στην ιστορία του Χόφμαν, The Sandman, ο Σ. Φρόιντ κατέληξε στο συμπέρασμα πως η τέχνη προκύπτει από το τραύμα και από το υποσυνείδητο. Ο ίδιος ο Χόφμαν πίστευε στην εις βάθος ψυχολογία και στην ύπαρξη ενός υποσυνείδητου μυαλού, πιο ισχυρού από το συνειδητό.

Ο Χόφμαν, επηρεασμένος από την αισθητική πλατωνική εμπειρία, θεωρεί την τέχνη έμπνευση ή ακόμα και εξαναγκασμό. Είναι η προσπάθεια για τη δημιουργία ιδανικών μορφών. Η επιτυχία της τέχνης είναι η τιθάσευση του φανταστικού. Άλλωστε, η τέχνη παρουσιάζεται, συχνά, ως θεματική στο έργο του.

Όλοι έχουμε τραύματα, είτε συνειδητά, είτε υποσυνείδητα, και σε πολλούς συγγραφείς είναι τόσο ορατά που αποτελούν κοινές θεματικές στα έργα τους. Ποιο είναι το επόμενο υποσυνείδητο τραύμα που θα μας δώσει έμπνευση για τις ιστορίες μας; Πόσο θετική ή αρνητική είναι, τελικά, η φαντασία στη ζωή μας;

 

4.      Έντγκαρ Άλαν Πόε, είδη και επίπεδα του φανταστικού.

“And the Raven, never flitting, still is sitting, still is sitting

On the pallid bust of Pallas just above my chamber door;

And his eyes have all the seeming of a demon’s that is dreaming,

And the lamp-light o’er him streaming throws his shadow on the floor;

And my soul from out that shadow that lies floating on the floor

Shall be lifted—nevermore!”  The Raven

 

Ελαφρώς  μεταγενέστερος από τον Χόφμαν, γεννημένος στην αρχή του ρομαντισμού, ο Ε. Α. Πόε (Edgar Allan Poe, 1809-1849) μάς έδωσε μια πλούσια παραγωγή από διηγήματα και όχι μόνο. Το ποίημά του, Το Κοράκι, αποτυπώνει τον πόνο του απέναντι στον επικείμενο θάνατο της γυναίκας του. 

Ο Πόε στηρίζει το φανταστικό στις βαθύτερες φοβίες του ανθρώπου, όπως ο φόβος του θανάτου, της μοναξιάς, του ίδιου μας του εαυτού (το βαρέλι του Αμοντιλάδο, Γουίλιαμ Γουίλσον), της κλειστοφοβίας (Η πτώση του Οίκου των Άσερ).

Ο Πόε δημιουργεί, συχνά, το στοιχείο του φανταστικού μέσω από διαταραγμένους αφηγητές. Στο Γουίλιαμ Γουίλσον, ο αφηγητής βλέπει παντού τον σωσία του και αυτό τον φέρνει στα πρόθυρα της τρέλας. Βλέπει, όμως, όντως τον σωσία του; Στο Βαρέλι του Αμοντιλάδο, ο αφηγητής είναι ο θύτης και μας ξεδιπλώνει όλες τις σκοτεινές του σκέψεις που τον οδηγούν στο έγκλημα.

Στο διήγημά Το Πηγάδι και το Εκκρεμές, ο ήρωας βιώνει ένα παράδοξο βασανιστήριο, δεμένος ανάμεσα σε ένα βαθύ πηγάδι και ένα κοφτερό εκκρεμές που απειλεί να τον κόψει στα δύο, έναν ευφάνταστο μηχανισμό που θα πρέπει να παρακάμψει, αν θέλει να βγει ζωντανός.

Το να δημιουργήσει ο συγγραφέας έναν πετυχημένο κακό είναι δύσκολο, όσο και το να κάνει τον κακό βασικό χαρακτήρα και την οπτική γωνία της ιστορίας. Παρόμοια δυσκολία έχει και η οπτική γωνία ενός διαταραγμένου ανθρώπου. Χρειάζεται επαφή με τα πιο σκοτεινά μας ένστικτα, με το υποσυνείδητο. Ποιος θα το τολμήσει;

 

5.      Λούις Κάρολ

“‘Have I gone mad?’ ‘I am afraid so, you are entirely bonkers. but I will tell you a secret… all the best people are.‘” Alice in Wonderland

Ο Λούις Κάρολ (Lewis Carroll, 1832-1898), ένας πολυτάλαντος άνθρωπος, ήταν καθηγητής μαθηματικών στην Οξφόρδη, κληρικός της Αγγλικανικής εκκλησίας, φωτογράφος και συγγραφέας ενός από τα διασημότερα παιδικά βιβλία, την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων (1865) που ακολουθήθηκε από το Μέσα από τον σκοτεινό καθρέφτη (1872). Τα δύο βιβλία δημιουργούν ένα όλον, ένα ολοκληρωμένο βιβλίο φαντασίας που προωθεί το φανταστικό μέσα από το ύφος, την εξέλιξη χαρακτήρα, τη θεματική ανάπτυξη και την πλοκή.

Το πρώτο βιβλίο, χαρούμενο και φωτεινό, δείχνει πως μπορεί η τέχνη και το φανταστικό να προσφέρουν ένα καταφύγιο για τα παιδιά. Το δεύτερο, πιο σκοτεινό και ώριμο, γράφτηκε ενώ η Αλίκη μεγάλωνε και η παιδικότητα είχε πια χαθεί.

Αν και τα δύο βιβλία γράφτηκαν για παιδιά, απευθύνονται και σε ενήλικες, με διαφορετικό τρόπο. Ενώ τα παιδιά απολαμβάνουν τα αστεία στιχάκια, ο ενήλικας μπορεί να διακρίνει πιο λεπτές αναφορές σε δύσκολος θεματικές όπως εκείνη του θανάτου.

Τα δύο βιβλία θέτουν προβληματισμούς όπως :

1.      Ποιά είναι τα όρια της γλώσσας και της λογικής;

2.      Πώς μπορούμε να προσαρμοστούμε στους περιορισμούς της ζωής μας;

Και, τελικά, πόσο συνδεδεμένο είναι το φανταστικό με την παιδικότητα;

 

6.      Φραντς Κάφκα

«Ξυπνώντας κάποιο πρωί ο Γκρέγκορ Σάμσα από ταραγμένο ύπνο, βρέθηκε στο κρεβάτι του μεταμορφωμένος σ’ ένα τεράστιο έντομο.» Η Μεταμόρφωση

Ο Κάφκα (Franz Kafka, 1883-1924), ένας γερμανόφωνος εβραίος γεννημένος στην Πράγα, μια πόλη χριστιανών που μιλούσαν τσέχικα, ζούσε πάντα με την αίσθηση πως δεν ανήκε πουθενά. Η υπαρξιακή του αυτή κρίση οδήγησε τελικά στην καλλιτεχνική του επιτυχία. Ο όρος «καφκικός» χρησιμοποιείται ως σήμερα για να δηλώσει τη ματαιότητα της ύπαρξης, την απελπισία των ανθρώπων απέναντι σε απρόσωπους και παράλογους θεσμούς.

Η Μεταμόρφωση (1915), το πιο διάσημο έργο του, παρουσιάζει την ιστορία του Γκρέγκορ, ενός πλανόδιου πωλητή, δυσαρεστημένου με την κατάστασή του, που ξυπνάει ένα πρωί μεταμορφωμένος σε τεράστιο έντομο.

Η Δίκη (1925) δείχνει την αναπόφευκτη ήττα του ανθρώπου απέναντι στον παραλογισμό του σύγχρονου κόσμου.

Στη Σωφρονιστική αποικία (1914), μια νουβέλα με στοιχεία ε.φ., ασήμαντα αδικήματα τιμωρούνται με έναν παράλογο τρόπο, σε μια απάνθρωπη μηχανή εκτελέσεων.

 

7.      Βιρτζίνια Γουλφ

“Memory is the seamstress and a capricious one at that.” Orlando

Η Βιρτζίνια Γουλφ (Virginia Stephen Woolf, 1882-1941) είναι γνωστή ως συγγραφέας, φεμινίστρια και ιδρύτρια του λογοτεχνικού μοντερνισμού, μέλος της ομάδας διανοούμενων του Μπλούμσμπερι.

Τα έργα της είναι κυρίως ρεαλιστικά όπως η Κυρία Νταλαγουέι και Στο Φάρο. Στο δοκίμιό της Ένα δικό σου δωμάτιο, αναφέρεται στην ανάγκη των γυναικών για ασφάλεια και ανεξαρτησία. Η ίδια η Γουλφ ως γυναίκα καλλιτέχνης διχάζεται ανάμεσα στην κοινωνική καταπίεση και την απελευθέρωση που προσφέρει η φαντασία.

Εδώ θα αναφερθούμε στο φανταστικό της έργο, Ορλάντο. Ο ομώνυμος χαρακτήρας ξεκινάει τις περιπέτειές του στα 16 του, κατά τη βασιλεία της Ελισσάβετ Α και τον ακολουθούμε επί τέσσερις αιώνες, μέχρι τον 20^ο όπου έχει φτάσει σε βιολογική ηλικία τριάντα χρονών. Η πολύ αργή του γήρανση δεν είναι το πιο αξιοσημείωτο φανταστικό στοιχείο στο έργο. Ο Ορλάντο ξεκινάει τη ζωή του ως άντρας και στην πορεία γίνεται γυναίκα, χωρίς κάποια εξήγηση. Το βιβλίο εξερευνά ζητήματα όπως οι κοινωνικές απαιτήσεις τού κάθε φύλου σε θέματα όπως η βία, το ντύσιμο, η ευπρέπεια και η ανεξαρτησία. Στο Ορλάντο υπάρχει έντονα ο συγγραφέας ως θεματική. Ο/η ήρωας/ηρωίδα συναντάει πολλούς συγγραφείς. Παλεύει να γίνει η ίδια συγγραφέας και τελικά τα καταφέρνει.

Όπως και στη Μεταμόρφωση του Κάφκα, ο κεντρικός χαρακτήρας του Ορλάντο αντιδράει αποστασιοποιημένα στη μεταμόρφωσή του/της.

 

8.      Η πειραματική μυθοπλασία του Αλαίν Ρομπ-Γκριγιέ.

«Η ευθεία γραμμή είναι η πιο σύντομη διαδρομή από το ένα σημείο στο άλλο» Οι Γόμες.

Οι Γόμες (1953) του Αλαίν Ρομπ-Γκριγιέ (Robbe-Grillet, 1922-2008) είναι μια φανταστική, αστυνομική ιστορία που υποκίνησε τη δημιουργία του όρου Νέο Μυθιστόρημα. Στηρίζεται στον μύθο του Οιδίποδα και στην επανεξέταση των φροϋδικών ιδεών περί ψυχολογικής φαντασίας.

Στο μυθιστόρημα, ο κεντρικός χαρακτήρας είναι ένας αστυνομικός που πηγαίνει σε μια επαρχιακή πόλη προκειμένου να διαλευκάνει έναν φόνο. Πολλές, ωστόσο, από τις παρατηρήσεις του αφορούν περισσότερο τη δική του αίσθηση περί πραγματικότητας παρά την επίλυση του εγκλήματος. Αναρωτιέται, για παράδειγμα, πως να διαχειριστεί τις συμπτώσεις. Πολλές από τις αναφορές στο μυθιστόρημα φαίνονται εντελώς άσχετες με την επίλυση του φόνου. Προς το τέλος του μυθιστορήματος, ο ίδιος ο αστυνομικός φαίνεται να σκοτώνει τον άντρα του οποίου τον φόνο ήρθε για να εξιχνιάσει. Εντέλει, κανείς, ούτε ο αστυνομικός, ούτε ο αναγνώστης γνωρίζει ποια είναι η πραγματικότητα.

Ο τίτλος του βιβλίου αναφέρεται στις γόμες που ο αστυνομικός αγοράζει ασταμάτητα, προκειμένου να βρει την ιδανική. Παραπέμπει όμως και στο Νέο Μυθιστόρημα που θέλει να σβήσει τα στοιχεία του κλασσικού μυθιστορήματος και να δημιουργήσει κάτι καινούργιο.

Η πλοκή εξελίσσεται σε 24 ώρες, σαν αρχαία τραγωδία, χωρίς όμως να υπάρχει αγωνία, ούτε φόνος στην αρχή. Πολλοί συγχέουν τον αστυνομικό με τον δολοφόνο κατά τη διάρκεια της έρευνας και τελικά ο αστυνομικός είναι αυτός που σκοτώνει το θύμα. 

Η αφηγηματικότητα του βιβλίου θυμίζει κινηματογραφική ταινία και το πέρασμα από το ένα κεφάλαιο στο άλλο παραπέμπουν σε τεχνικές μοντάζ.

Οι Γόμες δεν ήταν απλά ένα μυθιστόρημα αλλά κι ένα πολιτισμικό πείραμα. Αποτελεί ένα ξαναγράψιμο του Οιδίποδα : Στο τέλος, ο αστυνομικός συνειδητοποιεί πως το θύμα είναι ο πατέρας του, τον οποίον και σκοτώνει ενώ σε κάποιο σημείο της πλοκής εμφανίζεται κι ένας μέθυσος που θέτει γρίφους, όπως η Σφίγγα.

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 2ου μέρους

[Ιρμάντα]

Περί Προπ, ίσως ενδιαφέρει και αυτό.

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 3ου μέρους

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 4ου μέρους

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 5ου μέρους

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 6ου μέρους

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 7ου μέρους

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 8ου μέρους