ARTICLE Σύντομη ιστορία του φανταστικού

[RObiN-HoOD]

Σύντομη ιστορία του φανταστικού
της Βιβής Κανάρη για λογαριασμό του SFF.gr

 

Ας ξεκινήσουμε θέτοντας το καυτό ερώτημα.

Είναι, άραγε, το γράψιμο, η δημιουργία ιστοριών εν τέλει, κάτι το περιττό, ένα χόμπι;

Σύμφωνα με την Lisa Cron, στο Wired for story (2012), όχι μόνο δεν είναι περιττές οι ιστορίες, αλλά συνδέονται άμεσα με την επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Γι’ αυτό άλλωστε και προϋπήρχαν του γραπτού λόγου, ήδη από τις αρχές του πολιτισμού, μπορεί και προγενέστερα. Πώς, άλλωστε, ο πρωτόγονος άνθρωπος θα προειδοποιούσε τα νεαρά μέλη της φυλής για τους πιθανούς κινδύνους; Λοιπόν, θα σας πω μια ιστορία για έναν που πλησίασε ένα μαμούθ και δεν είχε καλό τέλος…

Ή σε μια πιο σύγχρονη εκδοχή, το Μετρό 2033 (2005) του D. Glukhovsky θα μπορούσε να συνοψιστεί ως εξής: θα σας πω μια ιστορία για έναν πυρηνικό πόλεμο. Δεν πήγε καλά.

Ξεκινάμε, λοιπόν, από τις πρώτες ιστορίες του ανθρώπου, αυτές που ειπώθηκαν γύρω από τη φωτιά τα βράδια. Και αυτές είναι τα παραμύθια. Και μιας και τα παραμύθια ανήκουν στο φανταστικό …

 

1.      Οι Αδερφοί Γκριμ και η Ψυχολογία του Παραμυθιού.

Σε ποιόν αρέσουν τα Fairytale retold; Πόσοι από εσάς έχετε δοκιμάσει να γράψετε κάποιο;

Τον 19^ο αιώνα οι αδερφοί Γκριμ (Jacob Ludwig Carl Grimm και Wilhelm Carl Grimm) αποφάσισαν να συλλέξουν παραδοσιακά παραμύθια για να αποδείξουν την αξία της γερμανικής κουλτούρας και τις αρχαίες ρίζες της χώρας τους. Δεν ήταν οι πρώτοι, φυσικά, που δοκίμασαν να καταγράψουν προφορικές πηγές. Είχε προηγηθεί ο Περώ (Charles Perrault, 1628-1703) στη Γαλλία. Ωστόσο, οι αδερφοί Γκριμ ξεχώρισαν ως προς τη μεθοδολογία που ακολούθησαν. Η άποψη τους πως τα παραμύθια έχουν προϊστορικές ρίζες, είναι πλέον αποδεκτή. Ορισμένες θεματικές παραμυθιών, μάλιστα, παρατηρούνται και σε χώρες και πολιτισμούς απομακρυσμένους από την Γερμανία των Γκριμ. Η Σταχτοπούτα, για παράδειγμα, παρατηρείται ως μοτίβο σε πολλούς, διαφορετικούς πολιτισμούς, μετατρέποντάς τη σε παγκόσμιο αρχέτυπο.

Κάποια από τα βασικά χαρακτηριστικά των παραμυθιών είναι το «ζήσανε αυτοί καλά» και το ηθικό δίδαγμα που το ακολουθεί. Ηθικό δίδαγμα υπάρχει και στους μύθους του Αισώπου. Ωστόσο, ο Αίσωπος ήταν επαγγελματίας παραμυθάς, ενώ τα παραδοσιακά παραμύθια εξελίχτηκαν επί γενεές σε προφορικό επίπεδο.

Επαγγελματίας παραμυθάς ήταν και ο Δανός Χανς Κρίστιαν Άντερσεν (Hans Christian Andersen, 1805–1875) με διάσημες ιστορίες όπως «η Μικρή γοργόνα», «το Κοριτσάκι με τα σπίρτα», «το Ασχημόπαπο», που, όπως και τα παραμύθια των Γκριμ, έχουν επηρεάσει ως θεματικές ατελείωτες γενιές συγγραφέων ως τις μέρες μας.

Το παραμύθι είναι αρεστό τόσο στα παιδιά όσο και στον ενήλικα που το αφηγείται, για την βασική και οικεία ψυχολογία του. Οι καλές μαμάδες και οι κακές μητριές. Η δυσκολία της ενηλικίωσης. Η εγκατάλειψη. Μέσα από τα παραμύθια γενιές ανθρώπων καλούνται να αντιμετωπίσουν τα βαθύτερα συμπλέγματά τους.

Θα προσπαθήσουμε η αναδρομή μας στο φανταστικό να περιοριστεί στον δυτικό πολιτισμό, για λόγους συντομίας. Ωστόσο, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε μια άλλη συλλογή και καταγραφή παραμυθιών, που αν και δεν ανήκει στον δυτικό πολιτισμό, τον επηρεάζει μέχρι σήμερα.

Το 1704 ο Αντουάν Γκαλάν (Antoine Galland, 1646-1715) εκδίδει στα γαλλικά, με τεράστια επιτυχία, την πρώτη ευρωπαϊκή μετάφραση του αραβικού βιβλίου 1001 νύχτες, μια συλλογή παραμυθιών από τη Μέση Ανατολή και τη Νότια Ασία που συγκεντρώθηκαν και αποδόθηκαν στα αραβικά κατά τη διάρκεια της Ισλαμικής Χρυσής Εποχής. Η συλλογή αυτή αποτελεί, εκτός των άλλων, και μια ενδιαφέρουσα εκδοχή του πώς να αντιμετωπίσει ο συγγραφέας αποτελεσματικά το writer’s block (ή σκέφτεσαι κάθε βράδυ μια καινούργια, συναρπαστική ιστορία, ή σε εκτελούμε το πρωί). Το Μίζερι (1994) του Στίβεν Κινγκ είναι μια από τις πιο διάσημες μεταφορές της θεματικής αυτής σε μια σύγχρονη δυτική κοινωνία : Ή θα γράφεις κάθε μέρα ένα κεφάλαιο του βιβλίου, ή…

 

2.        Ο Προπ, η δομή και η πολιτιστική ταυτότητα.

Το 1927, ο Βλαντιμίρ Προπ (Vladimir Yakovlevich Propp, 1895-1970) στην Μορφολογία του Παραμυθιού ανέδειξε την παγκόσμια δομή που έχουν τα παραμύθια. Σύμφωνα με τον Προπ, οι ρόλοι που εμφανίζονται στα παραμύθια είναι συγκεκριμένοι, ασχέτως με το ποιος τους ενσαρκώνει, καθώς κοινή είναι και η δομή τους. Ένα τέτοιο στοιχείο, για παράδειγμα, είναι ο ρόλος της εξουσίας. Ο ήρωας θα γίνει βασιλιάς, η ηρωίδα θα παντρευτεί πρίγκιπα ή βασιλιά. Όταν, ωστόσο, την εξουσία ασκεί άτομο μεγάλης ηλικίας και άσχημο, μοιραία, κάποιο νεότερο και όμορφο άτομο θα νικήσει στο τέλος.

Η πλοκή, καθώς και οι ρόλοι, παρατηρήθηκε πως είναι οι ίδιοι παγκοσμίως, σε όλες τις προφορικές παραδόσεις, σε όλους τους πολιτισμούς, δημιουργώντας αρχέτυπα, πρότυπα δηλαδή, στα οποία στηρίζεται η μεταγενέστερη λογοτεχνική παραγωγή. Ακόμα και σε προφορικά έπη, όπως η Οδύσσεια και το Μπέογουλφ, διακρίνονται παρόμοια μοτίβα. Επιπλέον, παρατηρήθηκε πως τα πιο επιτυχημένα από τα παραμύθια των Γκριμ είναι αυτά που κράτησαν την προφορική τους δομή, ενώ όσα αλλάχτηκαν και απομακρύνθηκαν από αυτήν, αγαπήθηκαν λιγότερο.

Υπάρχει, επομένως, η δομή της επιτυχίας στη συγγραφή; Έτοιμα μοτίβα που περιμένουν να τα χρησιμοποιήσουμε για να γράψουμε την επόμενη Σταχτοπούτα;

Αναγνωστική πρόταση : Deathless, C. Valente (ή πώς να συνδυάσεις τα παραμύθια με τη Ρωσική Επανάσταση).

 

3.        Ο Χόφμαν και η θεωρία του φανταστικού.

“Everything, his whole life, had become to him a dream and a foreboding, and he was always saying that man, although he might think himself free, only served for the cruel sport of dark powers.” The Sandman

Ο Ε. Τ. Α. Χόφμαν (Ernst Theodor Amadeus Hoffmann, 1776-1822), Γερμανός συγγραφέας του φανταστικού, ανήκε στην εποχή του ρομαντισμού. Ο ρομαντισμός (19^ος αιώνας), ως λογοτεχνικό κίνημα, χαρακτηρίζεται από δυνατά συναισθήματα και έμφαση στο εγώ. Ο Χόφμαν, με το έργο του, αναδεικνύει το φανταστικό ως αφηγηματικό στυλ, θέμα, χαρακτήρες και πλοκή.

Στην ανάλυση που έκανε στην ιστορία του Χόφμαν, The Sandman, ο Σ. Φρόιντ κατέληξε στο συμπέρασμα πως η τέχνη προκύπτει από το τραύμα και από το υποσυνείδητο. Ο ίδιος ο Χόφμαν πίστευε στην εις βάθος ψυχολογία και στην ύπαρξη ενός υποσυνείδητου μυαλού, πιο ισχυρού από το συνειδητό.

Ο Χόφμαν, επηρεασμένος από την αισθητική πλατωνική εμπειρία, θεωρεί την τέχνη έμπνευση ή ακόμα και εξαναγκασμό. Είναι η προσπάθεια για τη δημιουργία ιδανικών μορφών. Η επιτυχία της τέχνης είναι η τιθάσευση του φανταστικού. Άλλωστε, η τέχνη παρουσιάζεται, συχνά, ως θεματική στο έργο του.

Όλοι έχουμε τραύματα, είτε συνειδητά, είτε υποσυνείδητα, και σε πολλούς συγγραφείς είναι τόσο ορατά που αποτελούν κοινές θεματικές στα έργα τους. Ποιο είναι το επόμενο υποσυνείδητο τραύμα που θα μας δώσει έμπνευση για τις ιστορίες μας; Πόσο θετική ή αρνητική είναι, τελικά, η φαντασία στη ζωή μας;

 

4.      Έντγκαρ Άλαν Πόε, είδη και επίπεδα του φανταστικού.

“And the Raven, never flitting, still is sitting, still is sitting

On the pallid bust of Pallas just above my chamber door;

And his eyes have all the seeming of a demon’s that is dreaming,

And the lamp-light o’er him streaming throws his shadow on the floor;

And my soul from out that shadow that lies floating on the floor

Shall be lifted—nevermore!”  The Raven

 

Ελαφρώς  μεταγενέστερος από τον Χόφμαν, γεννημένος στην αρχή του ρομαντισμού, ο Ε. Α. Πόε (Edgar Allan Poe, 1809-1849) μάς έδωσε μια πλούσια παραγωγή από διηγήματα και όχι μόνο. Το ποίημά του, Το Κοράκι, αποτυπώνει τον πόνο του απέναντι στον επικείμενο θάνατο της γυναίκας του. 

Ο Πόε στηρίζει το φανταστικό στις βαθύτερες φοβίες του ανθρώπου, όπως ο φόβος του θανάτου, της μοναξιάς, του ίδιου μας του εαυτού (το βαρέλι του Αμοντιλάδο, Γουίλιαμ Γουίλσον), της κλειστοφοβίας (Η πτώση του Οίκου των Άσερ).

Ο Πόε δημιουργεί, συχνά, το στοιχείο του φανταστικού μέσω από διαταραγμένους αφηγητές. Στο Γουίλιαμ Γουίλσον, ο αφηγητής βλέπει παντού τον σωσία του και αυτό τον φέρνει στα πρόθυρα της τρέλας. Βλέπει, όμως, όντως τον σωσία του; Στο Βαρέλι του Αμοντιλάδο, ο αφηγητής είναι ο θύτης και μας ξεδιπλώνει όλες τις σκοτεινές του σκέψεις που τον οδηγούν στο έγκλημα.

Στο διήγημά Το Πηγάδι και το Εκκρεμές, ο ήρωας βιώνει ένα παράδοξο βασανιστήριο, δεμένος ανάμεσα σε ένα βαθύ πηγάδι και ένα κοφτερό εκκρεμές που απειλεί να τον κόψει στα δύο, έναν ευφάνταστο μηχανισμό που θα πρέπει να παρακάμψει, αν θέλει να βγει ζωντανός.

Το να δημιουργήσει ο συγγραφέας έναν πετυχημένο κακό είναι δύσκολο, όσο και το να κάνει τον κακό βασικό χαρακτήρα και την οπτική γωνία της ιστορίας. Παρόμοια δυσκολία έχει και η οπτική γωνία ενός διαταραγμένου ανθρώπου. Χρειάζεται επαφή με τα πιο σκοτεινά μας ένστικτα, με το υποσυνείδητο. Ποιος θα το τολμήσει;

 

5.      Λούις Κάρολ

“‘Have I gone mad?’ ‘I am afraid so, you are entirely bonkers. but I will tell you a secret… all the best people are.‘” Alice in Wonderland

Ο Λούις Κάρολ (Lewis Carroll, 1832-1898), ένας πολυτάλαντος άνθρωπος, ήταν καθηγητής μαθηματικών στην Οξφόρδη, κληρικός της Αγγλικανικής εκκλησίας, φωτογράφος και συγγραφέας ενός από τα διασημότερα παιδικά βιβλία, την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων (1865) που ακολουθήθηκε από το Μέσα από τον σκοτεινό καθρέφτη (1872). Τα δύο βιβλία δημιουργούν ένα όλον, ένα ολοκληρωμένο βιβλίο φαντασίας που προωθεί το φανταστικό μέσα από το ύφος, την εξέλιξη χαρακτήρα, τη θεματική ανάπτυξη και την πλοκή.

Το πρώτο βιβλίο, χαρούμενο και φωτεινό, δείχνει πως μπορεί η τέχνη και το φανταστικό να προσφέρουν ένα καταφύγιο για τα παιδιά. Το δεύτερο, πιο σκοτεινό και ώριμο, γράφτηκε ενώ η Αλίκη μεγάλωνε και η παιδικότητα είχε πια χαθεί.

Αν και τα δύο βιβλία γράφτηκαν για παιδιά, απευθύνονται και σε ενήλικες, με διαφορετικό τρόπο. Ενώ τα παιδιά απολαμβάνουν τα αστεία στιχάκια, ο ενήλικας μπορεί να διακρίνει πιο λεπτές αναφορές σε δύσκολος θεματικές όπως εκείνη του θανάτου.

Τα δύο βιβλία θέτουν προβληματισμούς όπως :

1.      Ποιά είναι τα όρια της γλώσσας και της λογικής;

2.      Πώς μπορούμε να προσαρμοστούμε στους περιορισμούς της ζωής μας;

Και, τελικά, πόσο συνδεδεμένο είναι το φανταστικό με την παιδικότητα;

 

6.      Φραντς Κάφκα

«Ξυπνώντας κάποιο πρωί ο Γκρέγκορ Σάμσα από ταραγμένο ύπνο, βρέθηκε στο κρεβάτι του μεταμορφωμένος σ’ ένα τεράστιο έντομο.» Η Μεταμόρφωση

Ο Κάφκα (Franz Kafka, 1883-1924), ένας γερμανόφωνος εβραίος γεννημένος στην Πράγα, μια πόλη χριστιανών που μιλούσαν τσέχικα, ζούσε πάντα με την αίσθηση πως δεν ανήκε πουθενά. Η υπαρξιακή του αυτή κρίση οδήγησε τελικά στην καλλιτεχνική του επιτυχία. Ο όρος «καφκικός» χρησιμοποιείται ως σήμερα για να δηλώσει τη ματαιότητα της ύπαρξης, την απελπισία των ανθρώπων απέναντι σε απρόσωπους και παράλογους θεσμούς.

Η Μεταμόρφωση (1915), το πιο διάσημο έργο του, παρουσιάζει την ιστορία του Γκρέγκορ, ενός πλανόδιου πωλητή, δυσαρεστημένου με την κατάστασή του, που ξυπνάει ένα πρωί μεταμορφωμένος σε τεράστιο έντομο.

Η Δίκη (1925) δείχνει την αναπόφευκτη ήττα του ανθρώπου απέναντι στον παραλογισμό του σύγχρονου κόσμου.

Στη Σωφρονιστική αποικία (1914), μια νουβέλα με στοιχεία ε.φ., ασήμαντα αδικήματα τιμωρούνται με έναν παράλογο τρόπο, σε μια απάνθρωπη μηχανή εκτελέσεων.

 

7.      Βιρτζίνια Γουλφ

“Memory is the seamstress and a capricious one at that.” Orlando

Η Βιρτζίνια Γουλφ (Virginia Stephen Woolf, 1882-1941) είναι γνωστή ως συγγραφέας, φεμινίστρια και ιδρύτρια του λογοτεχνικού μοντερνισμού, μέλος της ομάδας διανοούμενων του Μπλούμσμπερι.

Τα έργα της είναι κυρίως ρεαλιστικά όπως η Κυρία Νταλαγουέι και Στο Φάρο. Στο δοκίμιό της Ένα δικό σου δωμάτιο, αναφέρεται στην ανάγκη των γυναικών για ασφάλεια και ανεξαρτησία. Η ίδια η Γουλφ ως γυναίκα καλλιτέχνης διχάζεται ανάμεσα στην κοινωνική καταπίεση και την απελευθέρωση που προσφέρει η φαντασία.

Εδώ θα αναφερθούμε στο φανταστικό της έργο, Ορλάντο. Ο ομώνυμος χαρακτήρας ξεκινάει τις περιπέτειές του στα 16 του, κατά τη βασιλεία της Ελισσάβετ Α και τον ακολουθούμε επί τέσσερις αιώνες, μέχρι τον 20^ο όπου έχει φτάσει σε βιολογική ηλικία τριάντα χρονών. Η πολύ αργή του γήρανση δεν είναι το πιο αξιοσημείωτο φανταστικό στοιχείο στο έργο. Ο Ορλάντο ξεκινάει τη ζωή του ως άντρας και στην πορεία γίνεται γυναίκα, χωρίς κάποια εξήγηση. Το βιβλίο εξερευνά ζητήματα όπως οι κοινωνικές απαιτήσεις τού κάθε φύλου σε θέματα όπως η βία, το ντύσιμο, η ευπρέπεια και η ανεξαρτησία. Στο Ορλάντο υπάρχει έντονα ο συγγραφέας ως θεματική. Ο/η ήρωας/ηρωίδα συναντάει πολλούς συγγραφείς. Παλεύει να γίνει η ίδια συγγραφέας και τελικά τα καταφέρνει.

Όπως και στη Μεταμόρφωση του Κάφκα, ο κεντρικός χαρακτήρας του Ορλάντο αντιδράει αποστασιοποιημένα στη μεταμόρφωσή του/της.

 

8.      Η πειραματική μυθοπλασία του Αλαίν Ρομπ-Γκριγιέ.

«Η ευθεία γραμμή είναι η πιο σύντομη διαδρομή από το ένα σημείο στο άλλο» Οι Γόμες.

Οι Γόμες (1953) του Αλαίν Ρομπ-Γκριγιέ (Robbe-Grillet, 1922-2008) είναι μια φανταστική, αστυνομική ιστορία που υποκίνησε τη δημιουργία του όρου Νέο Μυθιστόρημα. Στηρίζεται στον μύθο του Οιδίποδα και στην επανεξέταση των φροϋδικών ιδεών περί ψυχολογικής φαντασίας.

Στο μυθιστόρημα, ο κεντρικός χαρακτήρας είναι ένας αστυνομικός που πηγαίνει σε μια επαρχιακή πόλη προκειμένου να διαλευκάνει έναν φόνο. Πολλές, ωστόσο, από τις παρατηρήσεις του αφορούν περισσότερο τη δική του αίσθηση περί πραγματικότητας παρά την επίλυση του εγκλήματος. Αναρωτιέται, για παράδειγμα, πως να διαχειριστεί τις συμπτώσεις. Πολλές από τις αναφορές στο μυθιστόρημα φαίνονται εντελώς άσχετες με την επίλυση του φόνου. Προς το τέλος του μυθιστορήματος, ο ίδιος ο αστυνομικός φαίνεται να σκοτώνει τον άντρα του οποίου τον φόνο ήρθε για να εξιχνιάσει. Εντέλει, κανείς, ούτε ο αστυνομικός, ούτε ο αναγνώστης γνωρίζει ποια είναι η πραγματικότητα.

Ο τίτλος του βιβλίου αναφέρεται στις γόμες που ο αστυνομικός αγοράζει ασταμάτητα, προκειμένου να βρει την ιδανική. Παραπέμπει όμως και στο Νέο Μυθιστόρημα που θέλει να σβήσει τα στοιχεία του κλασσικού μυθιστορήματος και να δημιουργήσει κάτι καινούργιο.

Η πλοκή εξελίσσεται σε 24 ώρες, σαν αρχαία τραγωδία, χωρίς όμως να υπάρχει αγωνία, ούτε φόνος στην αρχή. Πολλοί συγχέουν τον αστυνομικό με τον δολοφόνο κατά τη διάρκεια της έρευνας και τελικά ο αστυνομικός είναι αυτός που σκοτώνει το θύμα. 

Η αφηγηματικότητα του βιβλίου θυμίζει κινηματογραφική ταινία και το πέρασμα από το ένα κεφάλαιο στο άλλο παραπέμπουν σε τεχνικές μοντάζ.

Οι Γόμες δεν ήταν απλά ένα μυθιστόρημα αλλά κι ένα πολιτισμικό πείραμα. Αποτελεί ένα ξαναγράψιμο του Οιδίποδα : Στο τέλος, ο αστυνομικός συνειδητοποιεί πως το θύμα είναι ο πατέρας του, τον οποίον και σκοτώνει ενώ σε κάποιο σημείο της πλοκής εμφανίζεται κι ένας μέθυσος που θέτει γρίφους, όπως η Σφίγγα.

 

9.      Ο Τόλκιν και η μαζική παραγωγή του φανταστικού.

“When Mr. Bilbo Baggins of Bag End announced that he would shortly be celebrating his eleventy-first birthday with a party of special magnificence, there was much talk and excitement in Hobbiton”. The fellowship of the ring.

Ο Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν (John Ronald Reuel Tolkien, 1892-1973), καθηγητής φιλολογίας στην Οξφόρδη, μεταμόρφωσε τον παγκόσμιο εκδοτικό χάρτη του φανταστικού με την τριλογία του Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών. Η τεράστια επιτυχία της τριλογίας σηματοδότησε την έναρξη της μαζικής παραγωγής φανταστικής λογοτεχνίας. Ο Τόλκιν χρησιμοποίησε παλαιότερες μυθοπλασίες προκειμένου να δημιουργήσει έναν φανταστικό μεσαιωνικό κόσμο. Η Μέση Γη, ο κόσμος που δημιούγησε, έχει στοιχεία από κλασσικά έργα της αγγλικής λογοτεχνίας, όπως το Μπέογουλφ, με τα τέρατά του, από τα σκανδιναβικά Σάγκα, με τους θεούς και τους ήρωες, από ουαλικούς μύθους με τους μάγους, από την τευτονική μυθολογία με τις μάχες της, από τον Χριστιανισμό και το υλικό σχετικό με τον Αρθούρο και το Κάμελοτ.

Ως εξαιρετικός φιλόλογος, φαίνεται πως γνωρίζει αρκετές τεχνικές αφηγηματικότητας που τις εφαρμόζει στο έργο του. Ως ποιητής και μεταφραστής, έχει ήδη εξασκήσει την πρόζα του. Ως γλωσσολόγος, δε διστάζει να δημιουργήσει δική του γλώσσα. Όλα τα παραπάνω στοιχεία κάνουν τα βιβλία του να ξεχωρίζουν όχι μόνο ως περιεχόμενο αλλά και ως στυλ γραφής.

Ο Τόλκιν ξεκίνησε να δημιουργεί τον κόσμο της Μέσης Γης αφού πρώτα είχε δημιουργήσει την δική του γλώσσα. Ήθελε να δει σε τί είδους κόσμο θα μπορούσε η γλώσσα αυτή να υπάρξει. Η πρώτη γεύση που πήρε το αναγνωστικό κοινό από τον κόσμο του Άρχοντα ήταν μέσα από το βιβλίο Χόμπιτ (1937). Στο Χόμπιτ ο συγγραφέας δημιούργησε ένα έργο φαντασίας που εκτυλίσσεται μέσα από τα μάτια ενός μικρού, ασήμαντου Χόμπιτ, κι όχι κάποιου σπουδαίου ήρωα ή πολεμιστή, κι αυτό από μόνο του αποτελεί καινοτομία. Το βιβλίο έγινε μεγάλη επιτυχία από την πρώτη στιγμή της έκδοσής του και συνεχίζει να επανεκδίδεται ως τις μέρες μας.

Ακολούθησε η τριλογία Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών (1954). Η τριλογία εντυπωσιάζει με το πόσο σφιχτά δεμένη είναι η πλοκή και το πόσο καλά στημένος είναι ο κόσμος. Στην κοσμοπλασία υπήρχε προϊστορία, παράδοση, ακόμα και χάρτης της Μέσης Γης. Μια από τις καινοτομίες του ήταν η δομή που ακολούθησε, παίρνοντας και εμπλουτίζοντας το αρχετυπικό Ταξίδι του Ήρωα.

Τα έργα του είχαν τέτοια απήχηση, ώστε δεν έλειψαν και οι προσπάθειες να τα αντιμετωπίσουν ως αλληγορίες. Είναι το Χόμπιτ ένα βιβλίο για τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο; Είναι Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών μια αλληγορία του Β Παγκοσμίου Πολέμου; Είναι ο Σαουρόν ο Χίτλερ;

 

10.      Κ. Σ. Λιούις

Τέσσερα χρόνια πριν από τη δημοσίευση της Συντροφιάς του Δαχτυλιδιού, ο Κ. Σ. Λούις (Clive Staples Lewis, 1898-1963) δημοσίευσε το Λιοντάρι, η Μάγισσα και η Ντουλάπα, το πρώτο από μια σειρά επτά βιβλίων για τον κόσμο της Νάρνια, τα οποία έχουν αποδειχθεί ότι είναι η διαρκής κληρονομιά του στη φαντασία. Σε άλλους κύκλους, ο Λούις είναι γνωστός ως ένας από τους πιο παραγωγικούς και εμπνευσμένους εκλαϊκευτές του Χριστιανισμού.

Το βιβλίο ήταν το αποτέλεσμα μιας συνομιλίας αργά το βράδυ μεταξύ του ίδιου και των δύο φίλων του Χιούγκο Ντάισον και Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν. Εκείνη τη νύχτα ο Τόλκιν έπεισε τον Λιούις ότι οι παγανιστικοί μύθοι που έβρισκε τόσο συναρπαστικούς ήταν θεόπνευστοι πρόδρομοι του Χριστιανισμού. Αυτό σήμαινε ότι ο Λιούις μπορούσε να παραμείνει πιστός χριστιανός, χωρίς να εγκαταλείψει τη χαρά και την έμπνευση που βρήκε στην παγανιστική μυθολογία: αργότερα στη ζωή του, όταν βρισκόταν στην Ελλάδα, προσευχόταν στον Απόλλωνα για την υγεία της ετοιμοθάνατης συζύγου του, υποστηρίζοντας ότι ο Απόλλων ήταν μια εκδήλωση του χριστιανικού Θεού. Αυτή η κατανόηση είχε ήδη διαμορφώσει τον τρόπο με τον οποίο είχε επιχειρηματολογήσει υπέρ της θρησκείας στη μυθοπλασία του.

Οι συνεισφορές του Λιούις στο φανταστικό περιλαμβάνουν μυθιστορήματα όπως το The Great Divorce (1947), που διαδραματίζεται στον παράδεισο. Ωστόσο, για δύο επιτεύγματα τον θυμούνται περισσότερο οι αναγνώστες και οι συγγραφείς. Το πρώτο είναι η «διαστημική τριλογία» που ξεκίνησε με μια συμφωνία με τον Τόλκιν ότι και οι δύο θα έγραφαν επιστημονική φαντασία. Ο Λιούις παρήγαγε το Out of the Silent Planet το 1938, την Perelandra (γνωστή και ως Ταξίδι στην Αφροδίτη) το 1943 και το That Hideous Strength το 1945.

Το δεύτερο, για το οποίο μνημονεύεται περισσότερο, είναι η εξαιρετικά επιτυχημένη σειρά επτά βιβλίων Νάρνια, που εκδόθηκαν μεταξύ 1950 και 1956. Το Λιοντάρι, η Μάγισσα και η Ντουλάπα έχει αποδειχθεί δεύτερο μόνο μετά το Pilgrim's Progress ως το πιο δημοφιλές χριστιανικό μυθιστόρημα φαντασίας που γράφτηκε ποτέ. Τα επτά βιβλία έχουν μια χρονολογική σειρά και μια σειρά έκδοσης. Ως χρονολογική σειρά ξεκινούν με τη δημιουργία της Narnia στο The Magician’s Nephew (1955) και τελειώνουν με την καταστροφή της στο The Last Battle (1956). Το πρώτο όμως που δημοσιεύτηκε είναι το Λιοντάρι, η Μάγισσα και η Ντουλάπα.

Ο Λιούις ρωτήθηκε κάποτε από έναν νεαρό αναγνώστη σε τί αναφέρονταν τα βιβλία της Νάρνια, και απάντησε ότι ήταν όλα για τον Χριστό. Το Λιοντάρι, ο Ασλάν, που λειτουργεί ως η φιγούρα του Χριστού, είναι ο μόνος χαρακτήρας που εμφανίζεται και στα επτά βιβλία. Ο Ανιψιός του Μάγου αφηγείται τη δημιουργία της Νάρνια από τον Ασλάν. Στο Λιοντάρι, η Μάγισσα και η Ντουλάπα, ο Ασλάν μαρτυρεί για να λυτρώσει έναν προδότη και ανασταίνεται, ενώ στην Τελευταία Μάχη, βλέπουμε το τέλος της Νάρνια, την τελική κρίση και μια περίεργη πλατωνική ιδέα του ουρανού.

 

11.      Παιδική λογοτεχνία.

Ήδη από τη βικτωριανή εποχή, η παιδική λογοτεχνία εμφανίζεται ως ειδική εκδοτική κατηγορία. Παλαιότερα, όπως στον 18^ο αιώνα, τα παιδιά θεωρούνταν ενήλικες υπό εκπαίδευση. Αν και το φανταστικό συνεχίζει να απευθύνεται και σε ενήλικο κοινό, ο ρεαλισμός θεωρείται πιο κατάλληλος κι έτσι το φανταστικό περιορίζεται στα παιδιά. Φυσικά, τα βιβλία αυτά προορίζονται κυρίως για τα παιδιά των ανώτερων τάξεων που δεν χρειάζεται να εργαστούν και έχουν συνήθως κι ένα ηθικό δίδαγμα πιο ήπια παρουσιασμένο από αυτό στα παραμύθια.

Η σύγχρονη παιδική λογοτεχνία παρουσιάζει τα παρακάτω χαρακτηριστικά.

α. ο χαρακτήρας είναι είτε ένα παιδί, είτε κάποιο ζώο. Οι σχέσεις είναι μεταξύ παιδιών, ζώων και κάποια γονεϊκή φιγούρα. Τα παιδιά έχουν πλήρη αυτονομία.

β. η πλοκή είναι συνήθως απλή, με ξεκάθαρο στόχο και καταλήγει σε καλό τέλος.

γ. Το θέμα είναι απλό, συνήθως αποτελεί ένα πρόβλημα που καταλήγει σε μια διδακτική λύση.

δ. Η πρόζα είναι απλή, με χαριτωμένες και περιφραστικές εκφράσεις.

ε. Συνοδεύονται από εικονογράφηση.

Ωστόσο, και οι ενήλικες απολαμβάνουν την παιδική λογοτεχνία, είτε για λόγους νοσταλγίας, είτε γιατί ορισμένα βιβλία απευθύνονται και σε ενήλικες, όπως η Αλίκη, είτε γιατί ορισμένοι συγγραφείς χρησιμοποιούν την απλότητα της παιδικής λογοτεχνίας για να παρουσιάσουν σύνθετα προβλήματα, όπως Η Φάρμα των Ζώων του Τζορτζ Όργουελ.

 

12.      Μεταμοντερνισμός (Postmodernism).

«Πολλά χρόνια μετά, μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα, ο συνταγματάρχης Αουρελιάνο Μπουενδία θα έφερνε στον νου του το μακρινό απόγευμα που ο πατέρας του τον πήγε να γνωρίσει τον πάγο…» Εκατό χρόνια μοναξιά.

Ο Μεταμοντερνισμός στη λογοτεχνία αμφισβητεί την ίδια την οπτική των πραγμάτων και χρησιμοποιεί το φανταστικό ως τρόπο κατανόησης του εαυτού μας στην κοινωνία. Ως κίνημα, αναπτύχθηκε στα μέσα του 20ού αιώνα και χαρακτηρίζεται από την απόρριψη των μεγάλων αφηγήσεων και τη διάλυση των παραδοσιακών δομών και εννοιών. Η φιλοσοφία του μεταμοντερνισμού, επηρεασμένη από τη μεταδομιστική θεωρία και την κριτική της σύγχρονης κουλτούρας, βρήκε έκφραση σε πολλές μορφές τέχνης, συμπεριλαμβανομένης της λογοτεχνίας του φανταστικού.

Για τον μεταμοντερνισμό, ο τρόπος όπου αντιλαμβανόμαστε τη Φύση είναι θέμα οπτικής. Στην ακραία του μορφή, αυτή της αληθινής φαντασίας, το φανταστικό στοιχείο πειραματίζεται με την οπτική, όπως στα έργα του Ίταλο Καλβίνο. Σε έργα μαγικού ρεαλισμού, όπως το Εκατό χρόνια μοναξιά, του Μάρκες, ο μεταμοντερνισμός προσφέρει ένα νέο πλαίσιο κατανόησης του εαυτού μας μέσα στην κοινωνία.

Όταν ο μεταμοντερνισμός πειραματίζεται με τον κόσμο, βλέπουμε πως η εξέλιξη της λογοτεχνίας μπορεί να δημιουργήσει νέους μύθους. Ο Καλβίνο στο έργο του Cosmicomics αποτελεί παράδειγμα για τη δημιουργία μύθων.

Όταν ο μεταμοντερνισμός εμπλέκεται με την ατομική αντίληψη, έχουμε έργα όπως το A scanner darkly και Ubik του Φίλιπ Ντικ και το Woman on the Edge of time, της Μαρτζ Πίρσι.

Όταν ο μεταμοντερνισμός εμπλέκεται με το γνήσιο φανταστικό, τότε αμφισβητεί τη σχέση μεταξύ του κόσμου και του ατόμου, όπως στο Εκατό χρόνια μοναξιάς, του Μάρκες και τον μαγικό ρεαλισμό που συναντάμε στους Λατινοαμερικανούς συγγραφείς.

 

13.      Ορίζοντας την Επιστημονική Φαντασία

«Επί μίαν ημέραν και μίαν νύκταν επλέαμεν με τόσον μικράν ταχύτητα, ώστε η γη διεκρίνετο ακόμη εις τον ορίζοντα». Αληθινή ιστορία, Λουκιανός.

Ο Πόλεμος των Άστρων του Τζορτζ Λούκας ξεκινάει με το «πριν πολύ καιρό σε έναν πολύ μακρινό γαλαξία». Είναι άραγε αυτό το αντίστοιχο του «μια φορά κι έναν καιρό;» των παραμυθιών; Ορισμένοι θεωρούν ως ε.φ. τη Δημοκρατία του Πλάτωνα και την Αληθινή Ιστορία του Λουκιανού. Σίγουρα ορισμένα έργα του Συρανό ντε Μπερζεράκ (Cyrano de Bergerac, 17^ος αιώνας) και του Τζόναθαν Σουίφτ (Jonathan Swift, 18^ος) έχουν στοιχεία ε.φ. Ως ε.φ. μπορούμε να ορίσουμε το είδος του φανταστικού που στηρίζεται σε επιστημονικά στοιχεία. Η διαφορά του με το κατ’εξοχήν φανταστικό φαίνεται στη σύγκριση μεταξύ Δράκουλα και Φρανκεστάιν.

Κάθε βδομάδα νέα άρθρα για την επιστήμη, τον πολεμικό οπλισμό, τις επικοινωνίες και τις επιχειρήσεις εμπεριέχουν κάποια εκδοχή της φράσης «δεν είναι πια επιστημονική φαντασία», υπονοώντας πως, προ ολίγου, εξωφρενικές φαντασίες έγιναν επιστημονικό γεγονός. Άλλωστε αυτές οι εξωφρενικές φαντασίες είναι στον πυρήνα των μεγαλύτερων εμπορικών επιτυχιών στον κινηματογράφο. Προφανώς, λοιπόν, αυτό το είδος μας ελκύει.

Ωστόσο, ορισμένοι αναγνώστες και κριτικοί απορρίπτουν την ε.φ. ως μη σοβαρή λογοτεχνία, ως ένα παρακλάδι της παιδικής ή εφηβικής λογοτεχνίας. Ακόμα και η κωμική ή η σουρεαλιστική λογοτεχνία θεωρούνται σοβαρά είδη, ενώ όταν ένα βιβλίο εμπεριέχει μια τολμηρή, καινοτόμα ιδέα, απορρίπτεται ως απλά ε.φ.

Μια τέτοια λογική δεν λαμβάνει υπόψη της σημαντικά έργα της ε.φ., όπως ο Φρανκεστάιν ή το 1984 ή ακόμα και νομπελίστες συγγραφείς, όπως οι Σινκλέρ Λούις  και Γουίλιαμ Γκόλντινγκ, που έχουν γράψει ε.φ. Ο Φρανκεσταίν, το 1984 και ο Πόλεμος των Άστρων ασχολούνται με σύγχρονες θεματικές, όπως η ανεξέλεγκτη τεχνολογία, ο κυβερνητικός έλεγχος και το διαστημικό οπλοστάσιο.

Η λέξη «επιστήμη» προέρχεται από τα αρχαία ελληνικά και σημαίνει «γνωρίζω καλά». Την ίδια σημασία έχει και η λέξη «science» που προέρχεται από τα λατινικά. Η ε.φ. έχει ήδη τις ρίζες της στον αρχαίο κόσμο.

Ο Πλάτωνας (περίπου 429-347 π.Χ.) αναρωτιόταν το πως μπορεί η ανθρώπινη κατάσταση να αλλάξει με τη χρήση της λογικής. Αυτό τον καθιστά πρόδρομο της ε.φ. Η Δημοκρατία, το πρώτο ουτοπικό έργο, αποτελεί μια υπόθεση εργασίας για την πολιτική επιστήμη. Ανάμεσα στους απογόνους του θεωρείται και το 1984. Στον Φαίδων, αναφέρει πως η νέα τεχνολογία της γραφής θα πρέπει να απαγορευτεί γιατί υπονομεύει την ανθρώπινη μνήμη. Ο ήρωας της Αληθινής Ιστορίας του Λουκιανού (περίπου 160 μ.Χ.) πετάει στο φεγγάρι κι εκεί καταφέρνει να ασκήσει κοινωνική κριτική.

Τί είναι, λοιπόν, η επιστημονική φαντασία; Σίγουρα όχι μόνο όσα έργα βρίσκουμε στα βιβλιοπωλεία στα ράφια με τον τίτλο ε.φ.

Και το σημαντικότερο ερώτημα : τί αποτελεί καλή επιστημονική φαντασία;

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 2ου μέρους

[Ιρμάντα]

Περί Προπ, ίσως ενδιαφέρει και αυτό.

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 3ου μέρους

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 4ου μέρους

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 5ου μέρους

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 6ου μέρους

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 7ου μέρους

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 8ου μέρους

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 9ου μέρους

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 10ου μέρους

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 11ου μέρους

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 12ου μέρους

[RObiN-HoOD]

Προσθήκη 13ου μέρους