ARTICLE Κλισέ – τι πρέπει να αποφεύγουμε στο τέλος μίας ιστορίας

[Ιρμάντα]

Υπάρχει ένα ανοιχτό debate που δεν καλούμαστε να λύσουμε εδώ, καθώς η κάθε πλευρά έχει τα λογικά και ορθά της επιχειρήματα: ποιο άραγε είναι το δυσκολότερο κομμάτι μίας ιστορίας; Το ξεκίνημά της, το μέσον ή το τέλος, η λύση της;

-        Το ξεκίνημα – δεν είναι εύκολο. Μπορεί να έχουμε την βασική μας ιδέα που μας ενθουσιάζει, μπορεί να είναι μία ενδιαφέρουσα ιδέα, αλλά πώς ακριβώς θα ξεκινήσουμε; Το θηρίο της λευκής σελίδας, ο μέγιστος φόβος των απανταχού συγγραφέων, χτυπάει ευκολότερα και συχνότερα σε αυτή τη φάση. Πώς ξεκινάμε; Τι είδους δόλωμα θα τραβήξει τον αναγνώστη ώστε να γυρίσει στην επόμενη σελίδα, και στην επόμενη, και στην επόμενη; Γιατί να επιιλέξει το δικό μας βιβλίο και όχι κάποιου άλλου; Ποια η πρώτη μας πρόταση, η πρώτη μας λέξη; Σήμερα, εποχή όπου ο αναγνώστης βομβαρδίζεται από εκδόσεις, ταινίες, παιχνίδια, πληροφορίες, ιστορίες, αφηγήματα, είναι σαφώς δυσκολότερο να εντυπωσιαστεί. Υπάρχει τεράστια γκάμα και διαρκής, ανατροφοδοτούμενη προσφορά. Ο χρόνος του αναγνώστη είναι μετρημένος και αν η αρχή της ιστορίας μας δεν είναι αρκετά ελκυστική, είναι πιθανό να μην ασχοληθεί περαιτέρω με το κείμενό μας.

-        Η μέση ενός βιβλίου ενέχει επίσης τις δικές τις συγκεκριμένες προκλήσεις– κατά την προσωπική μου άποψη είναι το δυσκολότερο κομμάτι. Η αρχή μπορεί, παρά τις παραπάνω δυσκολίες, να βρεθεί, να σμιλευτεί με κάποιον τρόπο, λόγω του αρχικού δημιουργικού μας ενθουσιασμού. Η λύση πάλι μπορεί να επισύρει ένα εντυπωσιακό κλείσιμο λόγω της έντασης της κορύφωσης που έτσι κι αλλιώς έχει παρασύρει και συναρπάσει τόσο τον αναγνώστη, όσο και τον συγγραφέα. Ωστόσο η μέση, και ιδιαίτερα στα μυθιστορήματα, είναι το σημείο όπου συνήθως γίνεται η λεγόμενη κοιλιά. Πρέπει η ιστορία να συνεχίσει να εξελίσσεται χωρίς να σκοντάφτει, χωρίς να δίνεται η εντύπωση στον αναγνώστη μας ότι δεν ξέρουμε τι να κάνουμε με τους ήρωές μας, ότι δεν ξέρουμε να πλοηγήσουμε την πλοκή μας ή ότι και εμείς οι ίδιοι έχουμε αρχίσει να βαριόμαστε το κείμενό μας. Ο αναγνώστης είναι εξαιρετικά ευαίσθητος σε σχέση με αυτό που διαβάζει και υπάρχει μία ιδιαίτερη σύνδεση πομπού και δέκτη, δηλαδή συγγραφέα και αναγνώστη στη δική μας περίπτωση. Το διαισθάνεται αν αγαπάμε την ιστορία μας, αν μας ενθουσιάζει, αν τη βαριόμαστε και οι αντιδράσεις του είναι ανάλογες με τις δικές μας διαθέσεις. Στο μέσον ενός βιβλίου, η εναρκτήρια ορμή της ιστορίας μας έχει πλέον ξεθωριάσει και η κάθαρση βρίσκεται ακόμη μακριά. Με ποια εργαλεία θα εντυπωσιάσουμε τον αναγνώστη μας, πώς θα τον κρατήσουμε προσηλωμένο στο γραπτό μας; Η μέση ενός μυθιστορήματος είναι το σημείο όπου οι λιγότερο υπομονετικοί -ή λιγότερο επίμονοι- αναγνώστες μπορεί να εγκαταλείψουν τον αγώνα.

-        Το τέλος. Για κάποιους η λύση είναι το δυσκολότερο σημείο ενός κειμένου. Πρέπει να δώσουμε ένα πειστικό κλείσιμο στην πλοκή μας και σε όλες τις εκ παραλλήλου μικρότερες πλοκές που αναπτύξαμε. Είναι ζωτικής σημασίας να γίνει αυτό, να «δέσουμε» δηλαδή όλα τα «νήματα» που ξεκινήσαμε να υφαίνουμε. Πρέπει δηλαδή να γίνει «απεμπλοκή» σε οποιαδήποτε «εμπλοκή», είτε σχέσεις μεταξύ προσώπων, είτε συναισθημάτων, είτε αδικιών ή ανισορροπιών. Όσοι εμπλακούν στην ιστορία πρέπει να απεμπλακούν με κάποιον ικανοποιητικό τρόπο. Στην αντίθετη περίπτωση, θα δώσουμε στον αναγνώστη μας την πολύ άσχημη εντύπωση πως έχουμε «ξεχάσει» τα ζητήματα ή τα πρόσωπα που εκθέσαμε στο έργο μας. Είναι επίσης σημαντικό, και με αυτό το κομμάτι θα ασχοληθούμε στο παρόν άρθρο, να αποφύγουμε πολυφορεμένα κλισέ και προβλέψιμες λύσεις για το τέλος μας. Πλάσαμε με μεράκι μία ιστορία, τους χαρακτήρες μας, τις περιπέτειες και τις συγκρούσεις τους. Σίγουρα θέλουμε να δώσουμε ένα αξιοπρεπές επιστέγασμα σε αυτή την προσπάθεια και μία θριαμβευτική έξοδο από τη σκηνή για τους ήρωές μας. Εξάλλου, δεν ξεχνάμε πως, όσο περισσότερο τους αγαπήσουμε εμείς, τόσο περισσότερο θα τους αγαπήσουν οι αναγνώστες μας. Ας δούμε λοιπόν μερικές από τις εύκολες λύσεις που καταφεύγουν οι απρόσεκτοι, βιαστικοί ή βαριεστημένοι συγγραφείς και που αποτελούν κόκκινο πανί στα μάτια του απαιτητικού αναγνώστη.

1.     Τέλος τύπου: Και έζησαν αυτοί καλά. Ναι, επιτρέπεται να έχουμε ένα ευτυχές τέλος, μπορεί να οδηγήσουμε την πλοκή μας εκεί. Ο Στίβεν Κινγκ υποστηρίζει πως τα ευτυχισμένα τέλη είναι τα συνηθέστερα, ακόμη και στην πραγματική ζωή. Δεν απαγορεύεται οι ήρωές μας να νικήσουν τους κακούς, να βρουν την πραγματική αγάπη, να επαναφέρουν το δίκαιο και την τάξη, να ελευθερώσουν τον πλανήτη, το βασίλειο, τους σκλάβους γονείς τους ή ό,τι άλλο είναι αυτό για το οποίο παλεύουν. Ο κίνδυνος αυτού του είδους τέλους βρίσκεται στον χειρισμό του: πώς θα φτάσουμε στο ευτυχές μας τέλος; Πώς θα έχουμε χτίσει την πορεία προς το τέλος αυτό; Μέσα από μία σειρά περιπέτειες που λύνονται ευφυώς και πειστικά ή με την ακατάπαυστη βοήθεια της τύχης ή κάποιου από μηχανής θεού; Και φτάνουμε έτσι στο δεύτερο, κακού είδους, τέλος:

2.     Ο από μηχανής θεός. Μπορεί να λειτουργούσε στην αρχαία τραγωδία, αλλά όχι πια. Φυσικά, λέγοντας από μηχανής θεός δεν εννοούμε ότι θα χρησιμοποιήσουμε οπωσδήποτε κάποιο θεϊκό πρόσωπο, αν και δεν αποκλείεται. Ένας χαμένος συγγενής, ένας γηραιότερος χαρακτήρας, ένας σοφός ιερέας ή μάντης, ένας ξένος που η άφιξή του θα συμπίπτει με την πιο νευραλγική στιγμή της ιστορίας μας, ακόμη και η ανακάλυψη ενός σημαντικού αντικειμένου ή η τυχαία αποκάλυψη ενός μυστικού μπορεί κάλλιστα να παίξει το ρόλο ενός deus ex machina. Με άλλα λόγια, πρόκειται για έναν συνήθως εξωγενή και πάντως απρόβλεπτο παράγοντα που λύνει την πλοκή τόσο καίρια, τέλεια και συγχρονισμένα ώστε μοιάζει με θεία πρόνοια. Τούτο συνέβαινε στο μεσαιωνικό θέατρο, όπου οι αλλεπάλληλες αναγνωρίσεις και οι επανενώσεις των προσώπων έλυναν όλα τα αδιέξοδα. Είναι κλισέ, είναι παλιομοδίτικο, είναι χιλιοειπωμένο και πιθανώς και με πολύ καλύτερους τρόπους από αυτούς που θα καταφέρουμε να χειριστούμε. Μία επέμβαση που να αλλάζει την έκβαση της μάχης, ή της διένεξης, ή του πολέμου, ή γενικά της ιστορίας μας θα πρέπει να έχει κτιστεί με μεγάλη προσοχή κατά τη διάρκεια της αφήγησης. Διαφορετικά δεν είναι ανατροπή, είναι ταχυδακτυλουργία που βγάλαμε από το καπέλο μας ελλείψει χρόνου ή φαντασίας.

3.     Ήταν όλα ένα όνειρο. Αυτό είναι πάντοτε η ευκολότερη έξοδος κινδύνου. Όταν είναι όλα ένα όνειρο ο συγγραφέας δεν υποχρεούται να ολοκληρώσει κανένα από τα ζητήματά του.  Στην πραγματικότητα ο συγγραφέας μοιάζει να «το σκάει από το παράθυρο» αφήνοντάς μας με την  απογοήτευση της ημιτελούς πλοκής. Η ωραιότερη ιστορία του κόσμου μπορεί να καταστραφεί από την απλή φράση ήταν όλα ένα όνειρο. Και μάλιστα, όσο πιο ωραία και όσο πιο περίπλοκη είναι μία ιστορία τόσο βαθύτερη η απογοήτευση και τόσο χειρότερο το αντίκτυπο. Φανταστείτε να έχουμε σετάρει χαρακτήρες, ίντριγκες, περιπέτεια, μαγικά αντικείμενα, γρίφους, αναγνωρίσεις, και τελικά τίποτα να μην έχει κανένα απολύτως νόημα επειδή κάποιος τα ονειρεύτηκε ή τα φαντάστηκε κατά τη διάρκεια μιας παραίσθησης. Ο αναγνώστης θα νιώσει προδομένος, καθώς επένδυσε χρόνο και ενθουσιασμό στο βιβλίο μας για να δει την έκβαση μιας ιστορίας. Και αν νιώσει προδομένος, είναι δύσκολο να επενδύσει πια σε μας.

4.     Η τραγική λύση όπου όλοι πεθαίνουν. «Τραγική» δεν είναι τυχαία εδώ η επιλογή της λέξης. Συμβαίνει όντως σε πολλές, αρχαίες και μεσαιωνικές, τραγωδίες. Ωστόσο δεν είναι ό,τι καλύτερο για ένα μυθιστόρημα ή διήγημα φαντασίας. Είναι μάλλον εύκολο να ξεφορτωνόμαστε χαρακτήρες στων οποίων την ιστορία δεν μπορούμε να δώσουμε ικανοποιητική λύση. Είναι σαν να βαριόμαστε να συμμαζέψουμε ένα σπίτι και να επιλέγουμε να το ανατινάξουμε – ακραίο παράδειγμα, το ξέρω, αλλά νομίζω περιγραφικό -. Η λύση αυτή περιέχει κάτι από την προχειρότητα και το απογοητευτικό – για τον αναγνώστη- αίσθημα της προδοσίας που περιγράψαμε και στην περίπτωση 3.

5.     Ξαφνικοί έρωτες, ξαφνικοί γάμοι. Τυπικότατη παραλλαγή του έζησαν αυτοί καλά. Ο νέος επιτρέπεται να παντρεύεται στο τέλος την καλή του – αλλά την καλή του, που τον έχουμε δει να την διεκδικεί και έχουμε καρδιοχτυπήσει με το καρδιοχτύπι του. Όταν το ευτυχές γεγονός επισφραγίζεται με καμιά δεκαριά ακόμη, όπου όλοι βρίσκουν ξαφνικά και χωρίς καμία προηγούμενη αιτία το ιδανικό τους ταίρι τότε η λύση μας είναι κλισέ που θυμίζει παλιές ελληνικές ταινίες και που καλά θα κάνουμε να αποφύγουμε.

6.     Ο εσωτερικός, υπαρξιακός μονόλογος του ήρωα. Μετά τη λύση της ιστορίας θα τον δούμε να αναλογίζεται τη θέση του στον κόσμο, την πορεία του στη ζωή, το τι μεταχειρίστηκε προκειμένου να πιάσει τον κακό – συνηθισμένο τέλος σε νουάρ μυθιστορήματα ή ταινίες. Ακριβώς επειδή είναι τυπικό και σύνηθες είναι καλύτερα να το αποφύγουμε.

Όλα τα παραπάνω κλισέ, με εξαίρεση την περίπτωση ήταν όλα ένα όνειρο, δεν σημαίνει ότι δεν είναι δυνατόν να λειτουργήσουν, υπό συνθήκες. Είναι υπερβολικά συνηθισμένα τελειώματα ιστοριών, για αυτό έφτασαν να τυποποιηθούν ως κλισέ και αυτό σημαίνει ένα πράγμα: ότι για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, δεκαετίες, ίσως και εκατονταετίες, ήταν αγαπητά στον κόσμο. Οι αναγνώστες, οι θεατές τα αγαπούσαν, και άρα οι συγγραφείς τα μεταχειρίζονταν. Άλλωστε το πιο συνηθισμένο κλισέ υπήρξε κάποτε πρωτοποριακή ιδέα, τόσο πρωτοποριακή και εντυπωσιακή που δημιούργησε πλήθος ανάτυπά της. Πλέον όμως οι ιστορίες που γράφονται και εκδίδονται είναι πολλαπλάσιες από αυτές που κυκλοφορούσαν παλιότερα, οι αναγνώστες έχουν άλλη παιδεία και τα κριτήρια είναι αυστηρά. Είναι απαραίτητο να αποφεύγουμε πεπατημένες οδούς και, αν δεν μπορούμε να το κάνουμε, τουλάχιστον ας προσπαθούμε να διαχειριζόμαστε τις τυποποιήσεις με φρέσκια ματιά. Αν ο αναγνώστης έχει διαβάσει άλλα τριάντα βιβλία όπου όλοι ζουν καλά και εμείς καλύτερα, όπου ο ήρωας αναλώνεται στον υπαρξιακό του προβληματισμό στο τέλος της ιστορίας ή όπου ένας παράγοντας, - πρόσωπο, κατάσταση, μαγεία ή τεχνολογία – δίνει κάθε απάντηση στο αδιέξοδο, πώς και με τι θα σταθούμε εμείς, προσφέροντας «μία από τα ίδια;» Πρέπει ο αναγνώστης να δει σε μας κάτι περισσότερο ή κάτι διαφορετικό προκειμένου να κλείσει το βιβλίο μας με μίαν ευχάριστη ανάμνηση. Το τέλος ενός βιβλίου αφήνει πάντα τον εντονότερο αντίκτυπο και για αυτό το λόγο είναι ανάγκη να είναι προσεγμένο. Είναι αυτό που θυμόμαστε τελικά, είναι αυτό που θα προσδιορίζει την τελική γεύση που μας άφησε ένα κείμενο και ίσως αυτό που θα μας κάνει να το συστήσουμε και σε άλλους. Σκεφτείτε πόσες φορές έχετε, ως αναγνώστες, ακούσει ή πει την φράση «είχε καλές ιδέες αλλά…» «ξεκίνησε όμορφα, όμως στο τέλος…» «ωραία ιστορία μα το τέλος με εκνεύρισε». Η παλιά, καλή παροιμία «τα στερνά τιμούν τα πρώτα» βρίσκει απήχηση και στη συγγραφή όπως ακριβώς και στη ζωή.

Edited July 14 by Ιρμάντα

[WILLIAM]

Πιστεύω ότι το καλό τέλος ή το τέλος που αξίζει στον καθένα είναι ένα τέλος που αν και σύνηθες θα έχει πάντα το κοινό του γιατί προσφέρει στον αναγνώστη κάτι που του στερεί η πραγματικότητα πολλές φορές, την κάθαρση με την απόδοση δικαιοσύνης.

Αυτό με το όνειρο το βρίσκω σπαστικό ακόμα και αν ο συγγραφέας έχει κλείσει όλες τις πλοκές και δεν έχει εκκρεμόητες, είναι σαν να απαξιώνει ό,τι έφτιαξε ως εκείνη τη στιγμή. Σκέψου στο τέλος της Επιστροφής του Βασιλιά, να ανακαλύπταμε ότι όλα αυτά ήταν ένα όνειρο που είδε ο Μπίλμπο παίρνοντας έναν υπνάκο ενώ έγραφε το βιβλίο του!

Edited July 14 by WILLIAM

[Nick V.]

Το καλύτερο τέλος είναι ο Θάνατος. Κανείς δεν θέλει να τον σκέφτεται (ή περίπου κανείς), κανείς δεν θέλει να του συμβεί (ή περίπου κανείς), όλοι τον περιμένουν να 'ρθει μετά από πολλά, παρά πολλά χρόνια (ή περίπου όλοι), κι όταν τελικά, αργά ή γρήγορα, έρθει, τίποτα δεν θα έχει πια καμιά σημασία (ή μπορεί και να έχει).

Κλισέ; Ναι, φυσικά. Μα όσο κι αν προσπαθούμε να τον ξορκίσουμε με την πένα μας, δεν μπορούμε να τον αποφύγουμε. Θα σκάσει μύτη όταν δεν θα τον περιμένουμε. Ασε που ακόμα κι αν τον παρακαλάμε να έρθει, αυτός δεν θα έρχεται. Είναι busy το παλικάρι, και μέχρι να βάλει τη δουλειά σε μια σειρά... Ανατροπή; Φυσικά, η καλύτερη.

Edited July 14 by Nick V.

[Cyrano]

Προσωπικά, θεωρώ ότι ένα τέλος που συνδυάζει το 1 και το 2 (ανάλογα με τους ήρωες, πρωτεύοντες και δευτερεύοντες) είναι το ιδανικό. Μία μίξη πρωτοβουλίας και Τύχης. Η εποχή μας προμοτάρει την πρώτη, παλαιότερες εποχές είχαν οξυδερκέστερη επίγνωση ως προς την επιρροή της δεύτερης. 

    Κακά τα ψέμματα, διαβάζουμε ιστορίες προκειμένου να παρακινηθούμε/δικαιωθούμε. Το στοιχείο της Τύχης μάς ενοχλεί, διότι μας αφαιρεί τον έλεγχο, το στοιχείο που καθορίζει την ατομική ταυτότητά μας. Ζούμε σε κοινωνίες όπου κυριαρχεί ο ατομισμός (έως ναρκισσισμός...), οπότε το 1 είναι το αρεστό/ευπώλητο. Το 1 όμως (κατά τη γνώμη μου), λειτουργεί καλά όταν συνδυάζει τη δικαίωση/ενσωμάτωση του ήρωα που αποκτά επίγνωση ότι η ευτυχία του είναι δυνατή μόνο εφόσον προάγει και τη συνολική ευημερία της κοινότητάς του. Κι αυτό δεν είναι απαραίτητα κλισέ: ίσως αποτελεί εκ των εκ άνευ συνθήκη.