ARTICLE Θρησκεία στη λογοτεχνία είδους

[Ιρμάντα]

Δεν έχει σημασία αν ο συγγραφέας είναι άθεος ή αγνωστικιστής. Στην πραγματικότητα ένα fantasy μυθιστόρημα σχεδόν πάντα έχει κάποιου είδους θρησκεία, έστω και αν αυτή είναι σκοτεινή, αλλόκοτη, ακόμη και αν προσομοιάζει περισσότερο σε προκατάληψη ή μαγεία ή αν οι ήρωες δεν της δίνουν σημασία, ως θεσμό.  Γράφουμε λοιπόν για θρησκείες ακόμη και αν δεν είμαστε θρήσκοι, ως άνθρωποι - στον μη συγγραφικό μας βίο. Ακόμη και αν είμαστε παντελώς άθεοι, είναι βέβαιο πως μία από τις ιστορίες μας, ή κάποιες, θα εμπεριέχουν κάποιας μορφής θρησκευτικό ή μαγικό, φιλοσοφικό, αξιακό σύστημα. Αν αυτό γίνεται από κάποια εσωτερική ανάγκη ακόμη και των άθεων να θεσπίσουν οι ίδιοι νόμους τάξης για το χάος του κόσμου -εφόσον, αν τους ικανοποιούσαν οι υπάρχοντες νόμοι, δεν θα ήταν άθεοι από μιας αρχής - ή αν επειδή μία ιστορία φαντασίας εξυπηρετείται καλύτερα όταν λειτουργεί στο πλαίσιό της ένας κεντρικός θεολογικός άξονας είναι μία συζήτηση στην οποία δεν καλούμαστε να εμπλακούμε εδώ. Στο παρόν άρθρο θα εξετάσουμε κάποιες βασικές φόρμουλες με τις οποίες η θρησκευτική ραχοκοκαλιά του κόσμου μας θα καταστεί όσο το δυνατόν πιο πιστευτή, πιο εξυπηρετική για τις ανάγκες της αφήγησής μας.

Επιρροές από υπαρκτές θρησκείες

Είναι σύνηθες φαινόμενο. Προσφέρει έτοιμο υλικό. Επίσης προσφέρει δυνατότητα εξερεύνησης, διαπραγμάτευσης και κριτικής των θρησκευτικών δεδομένων εκ του ασφαλούς. Συνήθως ο συγγραφέας παρουσιάζει μία οργανωμένη θρησκεία που ομοιάζει, λίγο η πολύ, με κάποια από τις υπάρχουσες. Μπορεί να είναι κάτι σαν χριστιανισμός, με διδασκαλίες αλτρουισμού ή ιδέες μεσσιανισμού. Μπορεί ο ήρωάς μας, ηλιακός ή χριστικός, όπως λέγεται, να υποφέρει / βασανιστεί / εκτελεστεί για τη σωτηρία του κόσμου. Μπορεί βέβαια να πρόκειται για έναν σκοτεινό, αυστηρό «χριστιανισμό», όπου η θεϊκή τάξη επιβάλλεται μέσω βασανισμών, ιεράς εξέτασης, ίντριγκας και ανελέητης μισαλλοδοξίας. Σε μια τέτοια περίπτωση διευκολύνεται η αντιστροφή των προτύπων. Καθώς οι θεοί ή ο θεός προβάλλονται ως αρνητικά / τυραννικά πρότυπα, όλοι οι ανυπόταχτοι άθεοι καθίστανται επαναστάτες ή απελευθερωτές. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον ευδοκιμεί οπωσδήποτε και ο σκεπτικισμός, καθώς είναι αρκετά εύκολο να διακρίνει κάποιος τη σαθρότητα του θρησκευτικού οικοδομήματος. Μπορείτε επίσης να ανατρέξετε σε κάποιο μυθολογικό πάνθεο αναζητώντας την έμπνευση. Μπορείτε να φτιάξατε τελετές και λειτουργίες για τους θεούς σας, θρησκευτικά πρωτόκολλα για τους ιερείς και τους ηγέτες, μπορείτε να φτιάξετε εορτολόγιο, νηστείες, μεταθανάτιες τιμωρίες ή ανταμοιβές και γενικώς οτιδήποτε θα μπορούσε να ενδιαφέρει τον άνθρωπο του κόσμου σας ως πυξίδα στη διαχείριση ζητημάτων θνητότητας. Άλλωστε οι θρησκείες αυτό κάνουν ανέκαθεν, διαχειρίζονται δηλαδή τον φόβο του θανάτου. Σε κάθε περίπτωση να θυμάστε πως όσο περισσότεροι είναι οι θεοί σας τόσο πιο ανοιχτοί και ανεκτικοί είναι συνήθως οι άνθρωποι του κόσμου σας. Η ισχυρότερη μισαλλοδοξία προέρχεται, συνήθως, από τον ακατάβλητο δογματισμό, όπου οι θεοί έχουν μια τάση εγωϊσμού παρόμοια με αυτή των παιδιών σε μία οικογένεια: το μοναχοπαίδι είναι καλομαθημένο και «τα θέλει όλα δικά του.»

Άντρας ή γυναίκα;

Τι φύλο έχει η θεϊκή οντότητα; Στον κόσμο που φτιάχνετε, εννοώ. Στον κόσμο που φτιάχνετε εσείς, έχετε την πολυτέλεια να διαθέτετε απαντήσεις για όλα τα θεολογικά ζητήματα. Έχετε την πολυτέλεια να γνωρίζετε λεπτομέρειες περί των θεϊκών σχεδίων ή της ανθρώπινης καταγωγής, περί του σκοπού του κόσμου και όλων αυτών των αναζητήσεων που ταλαιπωρούν φιλοσόφους και μοναχούς στον πραγματικό κόσμο – και στον κάθε κόσμο -. Μπορείτε να επιλέξετε αν ο θεός σας έχει σκοπούς ή όχι, και αν αυτοί είναι αγαθοί σκοποί. Μπορείτε να επιλέξετε ας πούμε αν η κανονικότητα είναι ο θάνατος και το θεϊκό υπόσχεται αθανασία ή το αντίθετο. Μπορείτε να αποφασίσετε αν το θεϊκό υπόσχεται πνευματική τελείωση, ολική βελτίωση της καθημερινότητας, αιωνιότητα ή γαλήνιο τέλος. Μπορείτε ακόμη να αποφασίσετε αν το θεϊκό έχει φύλο και ποιο είναι αυτό.

Συνήθως ένας αρσενικός θεός - ειδικά αν είναι μόνος του στη σκηνή – ομοιάζει με πατρική συμβουλευτική φιγούρα, κάποτε αυστηρή, κάποτε καλοσυνάτη, κάποτε δίκαια, κάποτε σοφή. Αν υπάρχουν περισσότεροι θεοί ο κάθε ένας από αυτούς ενσαρκώνει κάποια δυνατότητα ή ενέργεια -θεός του πολέμου, των τεχνών, των τυχερών παιχνιδιών, των ταξιδιών- ή κάποιες φορές περισσότερες από μία. Συμβαίνει περίπου το ίδιο με τη θηλυκή αρχή: είναι μία φιγούρα μητρική, γνωρίζει μαγεία και τα μυστικά της βλάστησης και ευνοεί την κάθε είδους γονιμότητα. Αν υπάρχουν περισσότερες θεές μπορεί κάθε μία από αυτές να αντιπροσωπεύει άλλη όψη της γυναικείας ζωής και δραστηριότητας - γάμος, γέννηση, ύφανση, μητρότητα - ή της ζωής γενικότερα. Θυμόμαστε πως στα πολυθεϊστικά σύμπαντα οι θεοί μπορεί να είναι από συγγενείς μέχρι ανταγωνιστές, από εραστές μέχρι θανάσιμοι εχθροί. Όχι σπάνια, συμβαίνουν ταυτόχρονα όλα τα παραπάνω. Εκείνο που είναι σημαντικό να τηρούμε είναι ότι, ο κάθε θεός, πρέπει να έχει άμεση σχέση με την πραγματική ζωή και καθημερινότητα των πλασμάτων μας. Δεν έχει νόημα για παράδειγμα ένας θεός αναγνώστης σε ένα χωριό ψαράδων όπου κανείς δεν γνωρίζει ανάγνωση και γραφή. Ένας θεός στο χωριό των ψαράδων μπορεί να είναι είτε ψαράς ο ίδιος, είτε ψάρι, είτε κάποιος θαλάσσιος θεός. Ο κάθε θεός φτάνει ως τα όρια της προσδοκίας και της πραγμάτωσης των πλασμάτων που τον λατρεύουν. Πρέπει να είναι σχετικός και ανάλογος. Πρέπει να ανταποκρίνεται στην ανάγκη του πιστού και να εξυπηρετεί το συμφέρον του, είτε αυτό είναι καθημερινό, είτε άπτεται πνευματικών διεκδικήσεων.

Σκληρόκαρδο σύμπαν

Βέβαια δεν απαγορεύεται να επιλέξετε να κάνετε τους θεούς σας δαιμονικούς και απάνθρωπους. Δεν ενσαρκώνουν ό,τι ωραιότερο αλλά ό,τι ειδεχθέστερο στην φύση των πλασμάτων σας. Δεν καθοδηγούν, ανταγωνίζονται και παγιδεύουν. Μπορεί να μην είναι καν ωραίοι στην όψη – να μοιάζουν αποτρόπαιοι – μπορεί να προκαλούν μόνο τον φόβο. Σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να αναλογιστείτε τι εξυπηρετούν. Γιατί ένας ήρωάς σας, γιατί η φυλή που πλάσατε έχει ανάγκη έναν τέτοιο θεό; Ίσως η ύπαρξη του βασίζεται σε μια ολωσδιόλου απαισιόδοξη θεώρηση του κόσμου. Ίσως, κερδίζοντας την εύνοια κακοπροαίρετων θεών μέσα σε ένα ανάλγητο σύμπαν να σημαίνει μια ευνοϊκότερη μεταχείριση, έστω και στο ελάχιστο. Ίσως ο κόσμος που έχετε φτιάξει να είναι δύσκολος και σκληρός και να είναι απολύτως ταιριαστό να τον έχουν πλάσει ανάλογα βίαιοι και σκληροί θεοί. Ίσως οι θεοί σας να είναι δαίμονες που ήρθαν από κάποιον άλλο κόσμο ή άλλη εποχή, και διεκδίκησαν τη θέση τους στον κόσμο με τη βία. Ίσως είναι αρχαίοι θεοί που ξύπνησαν, εξωγήινοι, υπερβολικά ευφυείς ή υπερβολικά εγωπαθείς μάγοι. Ίσως είναι υπερβολικά αυστηροί σε συγκεκριμένες ανθρώπινες εκδηλώσεις, δεν συγχωρούν για παράδειγμα παράλειψη προσευχής ή νηστειών και γίνονται τρομακτικά εκδικητικοί στο παραμικρό παράπτωμα. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να βρείτε πώς εξυπηρετεί η ύπαρξη τέτοιων θεών, πώς ταιριάζει μέσα στο σύμπαν σας, τι κοινά έχουν με τις φυλές που τους λατρεύουν ή σε ποια ανάγκη ανταποκρίνονται και πώς επηρεάζει η λατρεία τους την καθημερινότητα και τις συνήθειες.

Θρησκεία και μαγεία

Τα όρια είναι δυσδιάκριτα καμιά φορά στις ιστορίες φαντασίας. Η μαγεία μπορεί να είναι αντίθετη με το πνεύμα του δυτικού χριστιανισμού, για παράδειγμα, αλλά σε πολλές μυθολογίες – υπαρκτές – είναι δώρο θεών, όπως είναι η μαντική τέχνη δώρο του Όντιν ή όπως η Ίσιδα και η Εκάτη προστατεύουν τη μαγεία. Στο βιβλίο σας μπορεί μαγεία και θρησκεία να είναι ακόμη πιο αλληλένδετη, ή να αποτελούν ένα και το αυτό. Ο ιερέας είναι μάγος και ίσως δεν υπάρχουν καν διαφορετικές λέξεις για να ξεχωρίσουν τη μία ιδιότητα από την άλλη. Ο μάγος /ιερέας μπορεί να έχει προστάτη θεό ή θεά, μπορεί να μοιάζει σαν αυτόν το θεό ή να τον μιμείται, μπορεί να φοράει τα άρματα ή τα κοσμήματα του θεού ή να αποτελεί όχημα του θεού σε περιπτώσεις ένθεης μανίας. Μπορεί επίσης η θρησκεία να εχθρεύεται τη μαγεία, το στέμμα να εχθρεύεται και τη μαγεία και τη θρησκεία ή όλες οι συμμαχίες να είναι ρευστές και κατά το εκάστοτε συμφέρον.

Το διακύβευμα

Τι υπόσχονται οι θεοί σας; Πώς και πόσο επηρεάζουν; Πώς τιμωρούν και πώς ανταμείβουν; Όλα αυτά πρέπει να τα έχει σκεφτεί προκειμένου ο θεός σας να είναι πειστικός. Η θεά έχει χρέος να βοηθήσει τις ετοιμόγεννες γυναίκες για παράδειγμα, ή τη γη να καρπίσει, ή τους αρρώστους να θεραπευτούν. Ο θεός είναι γενναίος και πρέπει να αγαπά και να διευκολύνει τους γενναίους, εκτός και τον πλάσετε ζηλόφθονο - οπότε η σχετική κουλτούρα θα πρέπει να είναι ανάλογα διαμορφωμένη. Γενικά οι θεοί έχουν λόγο ύπαρξης και αυτός ο λόγος πρέπει να είναι εμφανής στην ιστορία σας. Κάποια ανάγκη εξυπηρετούν, είναι ζωτικός βοηθός ή ζωτικός κίνδυνος για τον ήρωά σας. Αν όχι αυτοί οι ίδιοι, τότε οι ιερείς τους, οι συνήθειες των οπαδών τους ή οι θεσμοί που διαμορφώθηκαν εξαιτίας αυτών των θρησκειών. Αν παρ’ όλ’ αυτά δεν εξυπηρετούν καμία ανάγκη, τότε ο ρόλος τους μπορεί να είναι κωμικός, να τονίζεται δηλαδή η διάσταση της ματαιότητας ή της ανοησίας της θρησκείας. Οπότε και σε αυτήν την περίπτωση πάλι κάτι εξυπηρετούν. Μπορεί ακόμη να πλάσετε μία κοινωνία γεμάτη κάλπηδες μάγους, απατεώνες ιερείς ή ανύπαρκτους θεούς. Και αυτό πρέπει να εξυπηρετεί, να παίζει δηλαδή το ρόλο του είτε στη διαμόρφωση της περιπέτειας είτε στη διαμόρφωση των ηθών. Πάντα το διακύβευμα έχει να κάνει με τη φύση του κόσμου σας. Τι αναζητούν οι άνθρωποι εκεί, υπάρχει ψυχή; Υπάρχει απόλυτη γνώση; Ποιο είναι το ιδανικό τους; Ποιος ο μεγαλύτερος φόβος τους; Απαντώντας σε αυτά τα ερωτήματα θα βρείτε τόσο τους ιδανικούς θεούς για τον κόσμο σας όσο και τον ιδανικότερο τρόπο να τους περιγράψετε.

 Περισσότερα σχετικά με τον εσωτερισμό, τη μαγεία και τη λογοτεχνία του φανταστικού εδώ:

Edited 23 hours ago by Ιρμάντα

[Nikos Skordilis]

Πολύ ενδιαφέρον κείμενο. Συμφωνώ ότι η θρησκεία ή πνευματικότητα δεν γίνεται να λείπουν εντελώς από τις ιστορίες fantasy — ίσως και από τις περισσότερες ιστορίες sci-fi, εκτός ίσως τις εντελώς σκληρές.

Και να μην υπάρχουν εξώτεροι θεοί, θεότητες ή πνεύματα, μπορεί να εξερευνηθεί η εσώτερη θρησκεία του εσωτερισμού, της ενθέωσης, και ευρύτερα του μυστικισμού.

Μιας και η μαγεία πάει σχεδόν πακέτο με το fantasy, είναι μάλλον αδύνατο να απομονωθεί από κάθε είδους θρησκεία ή μυστικισμό. Και αν μια fantasy ιστορία δεν έχει ούτε μαγεία, ούτε υπερφυσικά πλάσματα, μα ούτε και μυστικισμό γενικώς, δεν ξέρω τι απομένει που θα την όριζε ως fantasy.

Δηλώνω ένοχος ότι έχω την τάση να χρωματίζω τα ποιήματα και τα διηγήματα μου με τις πανθεϊστικές μου πεποιθήσεις. Αυτά ονειρεύομαι / οραματίζομαι, αυτά γράφω.

Σχεδόν αποκλειστικά στα Αγγλικά εδώ και ουκ ολίγα χρόνια, μα με αφορμή ένα εικονογραφημένο παραμύθι που άρχισα να υποβάλλω σε Έλληνες εκδότες, σκέφτομαι να αναθερμανθώ ξανά στα Ελληνικά.

Αν και δεν γνωρίζω σχεδόν καθόλου την Ελλαδική αγορά.

 

[Ιρμάντα]

10 minutes ago, Nikos Skordilis said:

 

Σχεδόν αποκλειστικά στα Αγγλικά εδώ και ουκ ολίγα χρόνια, μα με αφορμή ένα εικονογραφημένο παραμύθι που άρχισα να υποβάλλω σε Έλληνες εκδότες, σκέφτομαι να αναθερμανθώ ξανά στα Ελληνικά.

Αν και δεν γνωρίζω σχεδόν καθόλου την Ελλαδική αγορά.

 

Καλώς όρισες στο φόρουμ! Μπορείς να τσεκάρεις ιστορίες των μελών στις βιβλιοθήκες μας για αναθέρμανση όπως λες και επίσης να λάβεις μέρος στον διαγωνισμό μας, λεπτομέρειες εδώ.

Edited 17 hours ago by Ιρμάντα

[Nikos Skordilis]

Ευχαριστώ Ιρμάντα. Τα τσεκάρω.