ARTICLE Περί Κριτικής Μυθιστορημάτων

[Ιρμάντα]

Περί Κριτικής Μυθιστορημάτων

 

Όπως διευκρινίστηκε και στο κείμενο Περί Κριτικής Ιστοριών είναι δεδομένο ότι δεν μπορούν να υπάρξουν κριτήρια αντικειμενικά και απολύτως μετρήσιμα για να καθοριστεί η αξία ή η μη αξία μίας ιστορίας, είτε πρόκειται για διήγημα, είτε για μυθιστόρημα. Και κυρίως γιατί, τελικά, ψάχνουμε και αποδομούμε στα εξ’ ων συνετέθη μία ιστορία ευκολότερα όταν δεν μας έχει ικανοποιήσει. Όταν μας ικανοποιεί, απλώς την απολαμβάνουμε.

 

Είναι λοιπόν βέβαιο ότι το παρόν άρθρο δεν φιλοδοξεί να μας πει τι πρέπει να μας αρέσει σε μια ιστορία και τί όχι, ή πότε ένα βιβλίο αξίζει την προσοχή μας. Στόχος εδώ είναι να χαρτογραφήσουμε έναν τρόπο παράθεσης των επιμέρους στοιχείων που μας άρεσαν περισσότερο ή λιγότερο σε ένα βιβλίο, ώστε ο επόμενος που θα διαβάσει την κριτική μας να κατανοήσει με σαφήνεια για τι βιβλίο πρόκειται και να αντιμετωπίσει όσο το δυνατόν λιγότερες δυσάρεστες εκπλήξεις όταν θα το πάρει στα χέρια του για να το διαβάσει.

Παρακάτω θα ασχοληθούμε με τα εξής:

1. Εισαγωγή
2. Τόπος και χρόνος
3. Πλοκή/ σύγκρουση
4. Τέλος
5. Χαρακτήρες
6. Διάλογοι
7. Οπτική γωνία αφηγητή
8. Ύφος
9. Τηρεί το βιβλίο όσα υποσχέθηκε;

 

 

1. Εισαγωγή. Εννοούμε πρόλογο, πρώτες γραμμές, πρώτες παραγράφους, πρώτες σελίδες. Είναι η πρώτη εντύπωση που θα μας κάνει το βιβλίο. Πολύς κόσμος ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τις πρώτες εντυπώσεις και έτσι οι συγγραφείς εμπίπτουν με σπουδή και φροντίδα στη θέμα της γραφής του εισαγωγικού τους κεφαλαίου. Πόσο τραβάει τον αναγνώστη; Για τί είδος βιβλίου τον προϊδεάζει; Θέλουμε να συνεχίσουμε την ανάγνωση μετά; Έχει κεντριστεί το ενδιαφέρον μας; Μάθαμε κάτι ουσιαστικό για τον ήρωα, τον τόπο και το χρόνο της ιστορίας; Δεν πρέπει να ξεχνάμε επίσης ότι μία επιτυχημένη εισαγωγή δεν είναι μόνο το ξεκίνημα που μας τραβά να συνεχίσουμε, αλλά και το ξεκίνημα εκείνο που σέβεται τον εαυτό του. Το ξεκίνημα που μας λέει χρήσιμα πράγματα, ει δυνατόν, έστω απλώς και μόνο για να δημιουργήσει ατμόσφαιρα. Να σημειωθεί εδώ ότι κομμάτι της πρώτης εντύπωσης αφορά στο εξώφυλλο, στο οπισθόφυλλο και γενικότερα σε θέματα έκδοσης.
2. Τόπος – χρόνος - ατμόσφαιρα, ή αλλιώς το setting εις την βαρβαρική. Αλληλένδετο βέβαια με το είδος του έργου. Πού βρισκόμαστε, πότε βρισκόμαστε, τι βλέπουμε γύρω μας; Πόσο πιστός είναι ο συγγραφέας στο setting που έθεσε; Πόσο το έχει μελετήσει, ή έστω πόσο μας πείθει ότι το μελέτησε; Μπορεί ο μέσος αναγνώστης να μην είναι σε θέση να εντοπίσει αβλεψίες όσον αφορά στην κόμμωση των περσών ευγενών σε ένα ιστορικό μυθιστόρημα που εκτυλίσσεται στη Βαβυλώνα το 300 π.Χ.. Ωστόσο οτιδήποτε μπορούμε να εντοπίσουμε σχετικό είναι χρήσιμο να το παραθέσουμε και να το σχολιάσουμε, προς γνώση και προειδοποίηση των επόμενων αναγνωστών. Ήρωες, ονοματολογία, πράγματα που βγάζουνε μάτι ως αταίριαστα μέσα σε έναν περίγυρο που έχει οριοθετηθεί και σκηνοθετηθεί κατά τρόπο συγκεκριμένο. Το σχολιάζουμε. Επίσης το θέμα της γλώσσας είναι σημαντικό. Νεολογισμοί εντελώς άκαιροι, συζητήσεις επί εννοιών που δεν υφίσταντο σε συγκεκριμένο χρόνο και τόπο. Κοινωνικό πλαίσιο, κουλτούρα, ήθη και έθιμα: για παράδειγμα, δεν μπορεί να τρως τηγανιτές πατάτες στην Αρχαία Ελλάδα, γιατί μου λες ότι ως συγγραφέας δεν έχεις ψάξει διόλου το θέμα σου. Εκτός και γράφεις εναλλακτική ιστορία, ή χιούμορ, ή και τα δύο.
3. Πλοκή, συγκρούσεις: Να πούμε ότι όσον αφορά τουλάχιστον στην πλοκή πραγματικά δεν υπάρχουν ούτε στεγανά ούτε θέσφατα. Μία εποικοδομητική κριτική -κυρίως, ξαναλέω, για τους επόμενους αναγνώστες- εξετάζει το θέμα της πλοκής στο ξεκίνημά της (βλέπε σημείο 1), στην εξέλιξή της, που είναι αλληλένδετη με την εξέλιξη των χαρακτήρων. Τι αλλάζει λοιπόν σε αυτούς; Τι αλλάζει γύρω τους; Γίνεται αυτό κατά τρόπο πειστικό ή εντελώς ξεκάρφωτα; Υπάρχει κορύφωση; Υπάρχει ανατροπή;

Εδώ να σημειωθεί ότι δεν είναι σίγουρα απαραίτητο να υπάρχει σε κάθε ιστορία, σε κάθε βιβλίο μία ανατροπή. Η ανατροπή σημαίνει ότι ο συγγραφέας έχει καταφέρει κατά κάποιον τρόπο να «ξεγελάσει» τον αναγνώστη, να τον πείσει ότι πηγαίνει την ιστορία του προς μία κατεύθυνση και τελικά, συνήθως προς το τέλος (ή και νωρίτερα) να του τραβά ξαφνικά το μαντίλι από τα μάτια και να του λέει πως τα πράγματα έχουν αλλιώς. Σαν συγγραφείς, επαναλαμβάνω, κανείς δεν μας υποχρεώνει να χρησιμοποιούμε την τεχνική της ανατροπής παντού και πάντα. Σαν αναγνώστες δεν καλούμαστε να εκτιμάμε μονάχα τις ιστορίες που περιέχουν ανατροπή. Δεν υπάρχει κανόνας ή συνταγή επιτυχίας, και αν υπήρχαν, αυτά θα μπορούσαν να είναι:  αν δεν μπορείς να το κάνεις καλά, μην το κάνεις καθόλου. Ως επίδοξοι λοιπόν αναγνώστες ενδιαφερόμαστε να μάθουμε αν υπάρχει ανατροπή μέσα στο μυθιστόρημα που θα διαβάσουμε, και αν, κατά τη γνώμη όσων ήδη των διάβασαν, η ανατροπή έχει λειτουργήσει καλά.

Σε αντίθεση με την ανατροπή, κάποιου είδους κορύφωση πρέπει να υπάρχει. Ή κάθαρση, κατά τον Αριστοτελικό ορισμό της τραγωδίας. Αναμφισβήτητα υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να πετύχει ένας συγγραφέας κορύφωση στην ιστορία του – και δεν είναι ανάγκη να είναι όλοι εντυπωσιακές μάχες, τραγικά διλήμματα και σπαραξικάρδιοι αποχαιρετισμοί. Όμως η κορύφωση για ένα βιβλίο είναι, κατά κάποιον τρόπο, ότι είναι ο προορισμός για ένα ταξίδι. Αν δεν υπάρχει προορισμός, το ταξίδι ουσιαστικά δεν τελειώνει ποτέ. Μην ξεχνάμε ότι η λέξη τέλος σημαίνει σκοπός. Σε μία τέτοια λογική μπορούμε να πούμε ότι ένα αφήγημα ατελείωτο είναι ένα αφήγημα άσκοπο. Αν δεν υπάρχει τέλος στο βιβλίο που πρόκειται να διαβάσω, θα το εκτιμήσω ιδιαίτερα αν κάποιος φιλότιμος συναναγνώστης με έχει προειδοποιήσει για την έλλειψη αυτού.

 

4.Το τέλος: είναι σημαντικό να εξετάσουμε αν έχουν κλείσει όλες οι πόρτες που άνοιξαν στην αφήγηση. Πλοκές, υποπλοκές, ανθυποπλοκές. Αν πυροβόλησε το όπλο της πρώτης πράξης. Αν έπεσε ο πολυέλαιος στα κεφάλια των θεατών, εκείνος, ξέρετε, που όλοι κοιτάζουν με σκοτισμένο βλέμμα. Αν πέθανε η όμορφη κόρη που βγήκε να περπατήσει νύχτα στο δάσος φορώντας λευκό νυχτικό. Εν ολίγοις, αν το τέλος μας άφησε χορτάτους ή νηστικούς, ικανοποιημένους ή ανικανοποίητους. Δεν εννοούμε, φυσικά, ότι θα είμαστε ικανοποιημένοι και «χορτάτοι» μονάχα εάν ένα βιβλίο έχει καλό τέλος. Αν παντρεύτηκαν, αν βρέθηκε ο θησαυρός ή η θεραπεία για τη σπάνια ασθένεια, αν οι ήρωες σκότωσαν τελικά τον κακό δυνάστη. Εννοούμε αν το βιβλίο είχε το ταιριαστό με την πλοκή και την ατμόσφαιρά του τέλος. Αν έκλεισαν όλες οι παρενθέσεις που άνοιξαν. Αν εξηγήθηκαν όλες μας οι απορίες με τρόπο πειστικό. Όποιος διαβάσει την κριτική μας για κάποιο βιβλίο ενδιαφέρεται να μάθει αν το τέλος ήταν ικανοποιητικό -αλλά προσοχή: δεν ενδιαφέρεται να μάθει το ίδιο το τέλος. Συνηθέστατα, προτιμά να το διαβάσει μοναχός του.

 

5. Χαρακτήρες: Ζήτημα αλληλένδετο με τις συγκρούσεις (βλέπε σημείο 3). Η εξέλιξη ενός χαρακτήρα είναι απαραίτητη, και ακριβώς όπως η κορύφωση ή η ανατροπή πρέπει να συμβαίνει με τρόπο πειστικό. Ο κόσμος, ο αναγνώστης, δεν αγαπά τα ουρανοκατέβατα πράγματα και παράλληλα τα λατρεύει. Ένας χαρακτήρας που όπως ξεκίνησε έτσι απόμεινε ως το τέλος, είναι, σύμφωνα με τον Ε.Μ. Φόρστερ (Aspects of the Novel, 1927) ένας χαρακτήρας επίπεδος: απαραίτητος μεν, αλλά σίγουρα όχι ο καλύτερος μαγνήτης για το αναγνωστικό μας ενδιαφέρον. Παίζει το ρόλο του σκηνικού. Θέλουμε ωστόσο και ανθρώπους στις ιστορίες μας, επειδή είμαστε άνθρωποι. Που διαβάζουμε για διαστημόπλοια, έστω. Πρέπει να μοιάζει αληθινός ένας χαρακτήρας, να έχει ζωντάνια. Πρέπει να είναι ανθρώπινος, ακόμη και αν δεν είναι άνθρωπος, και ο συγγραφέας καλείται να μας τον καταστήσει συμπαθή και κατανοητό, όσο εξω- ανθρώπινος και αλλόκοτος και αν είναι. Σάιμποργκ, ξωτικό, γοργόνα, δράκος, αμοιβάδα. Με κάποιον τρόπο πρέπει να είναι ανθρώπινοι όλοι οι παραπάνω. Και το βασικότερο για να δείξουν ανθρώπινοι είναι να εξελίσσονται.  Να αλλάζουν. Εξετάζουμε λοιπόν την εξέλιξη του ήρωα. Από πού ξεκίνησέ, πού έφτασε, αν έφτασε κάπου. Αν άλλαξε καθόλου ο ίδιος, ή ο περίγυρός τους. Τι αναζητούσε και αν το βρήκε τελικά. Αν μας εξέπληξε ευχάριστα η όποια αλλαγή του, ή το επίτευγμά του. Αν το περιμέναμε. Το συναίσθημά του, και πως αυτό επηρεάζει ή όχι την πορεία του. Αν ήταν πιστός στον εαυτό του. Τι τον εμπόδισε να φτάσει εκεί που θα έπρεπε να είχε φτάσει. Προφανώς και πάλι δεν υπάρχει φόρμουλα για να απαντηθούν αυτά, πέρα από το τι ταιριάζει σε κάθε ιστορία, και το κατά πόσο η αίσθηση που μας έμεινε ήταν αίσθηση ικανοποίησης ή όχι.

 

6. Γλώσσα/ Διάλογοι. Ένα μυθιστόρημά μπορεί να μην περιέχει παρά ελάχιστους διαλόγους, ή να είναι ολόκληρο ένας εσωτερικός μονόλογος. Σε μεγάλο βαθμό το θέμα του διαλόγου εμπίπτει στο ζήτημα των χαρακτήρων και της διάδρασης μεταξύ τους.  Πόσο πειστικά μιλούν, ωστόσο, όποτε μιλούν; Και κυρίως, μιλούν όποτε χρειάζεται; Έχει νόημα η κουβέντα τους, ή πρόκειται για φλυαρία; Ή πρόκειται για εξυπνακίστικες μονοκόμματες ατάκες που βάζουν τον αναγνώστη στη διαδικασία να λύνει γρίφους –ή ακόμη χειρότερα, να αισθάνεται κουτός όταν δεν καταφέρνει να τους λύσει;- Οι χαρακτήρες μιλούσαν ο καθένας πειστικά σε σχέση με το ρόλο, με τη θέση τους, ψυχική διάθεση και το μορφωτικό τους επίπεδο; Επίσης, μία ένδειξη ότι οι διάλογοι είναι καλά δουλεμένοι είναι όταν το στυλ ομιλίας του κάθε ήρωα ξεχωρίζει, χωρίς απαραίτητα να μας το θυμίζουν ενδείξεις όπως: Ο τάδε είπε, ο δείνα αναφώνησε. Αν ο συγγραφέας έχει καταφέρει να πλάσει τον τάδε και τον δείνα στην ολότητά του, από εξωτερική εμφάνιση μέχρι ψυχολογία και ταπεραμέντο, τότε θα έχουμε τέτοια εξοικείωση με τον ήρωα αυτόν που θα ξέρουμε πότε μιλάει, σχεδόν χωρίς διευκρινίσεις. Θα ξέρουμε τι σκέφτεται, ακόμη και αν αυτό δεν είναι γραμμένο. Θα ξέρουμε πώς θα αντιδρούσε σε κάθε περίσταση. 

 

7. Οπτική Γωνία Αφηγητή. Δεν χρειάζεται ανάλυση εδώ. Διευκρινίζουμε στην κριτική μας αν χρησιμοποιήθηκε πρώτο ή τρίτο πρόσωπο, (δεύτερο πρόσωπο είναι πολύ σπανιότερο), αν χρησιμοποιήθηκε ενεστώτας ή αφηγηματικός αόριστος. Όλα αυτά έχουν θέση σε μία πλήρη κριτική μυθιστορήματος. Και σίγουρα, αν μας κινήσει το ενδιαφέρον κάποια ιδιαίτερη οπτική γωνία, αν αφηγείται ας πούμε, ένα ζώο ή ένα άψυχο αντικείμενο, δεν παραλείπουμε να το αναφέρουμε στην κριτική μας.

 

8.Ύφος. Αλληλένδετο με τη γλώσσα (βλέπε σημείο 6). Έχει προσωπικό στυλ ο συγγραφέας; Ποιο είναι αυτό, τι εντύπωση μας έκανε; Μπορεί να μην έχει άμεσα αναγνωρίσιμο ύφος ένα βιβλίο, αλλά πάλι να εξυπηρετεί το σκοπό του συγγραφέα. Αν μπορέσουμε να αναγνωρίσουμε τις επιρροές ενός συγγραφέα σε γλωσσικό επίπεδο ακόμη καλύτερα, αλλά σε μια κριτική ενημέρωσης από αναγνώστη σε αναγνώστη κάτι τέτοιο δεν είναι απαραίτητο, ίσως δεν είναι καν απολύτως εφικτό. Μπορούμε να ανακαλέσουμε κάποιους συγγραφείς που το συγκεκριμένο βιβλίο μας έφερε στο νου, αλλά αυτό προϋποθέτει να τους αναγνωρίσει και αυτός που θα διαβάζει την κριτική μας. Καλό είναι γενικά να μην την υπερφορτώνουμε με τεχνικούς όρους και ονόματα που πιθανότερο είναι να μπερδέψουν παρά να διαφωτίσουν.

 

9. Τηρεί το βιβλίο όσα υποσχέθηκε; Είναι το σημαντικότερο κομμάτι αξιολόγησης μίας ιστορίας, μικρής ή μεγάλης. Κάθε έργο μας δίνει μία υπόσχεση. Από την στιγμή που αρχίζει να μας αποκαλύπτεται μέχρι να ολοκληρωθεί. Με κάποιον τρόπο περιμένουμε πράγματα από αυτό, είτε σε επίπεδο περιεχομένου, είτε σε επίπεδο φόρμας. Μία υπόσχεση που ο συγγραφέας οφείλει να τηρήσει, αν θέλει να είναι τίμιος με το ίδιο του το έργο και με όσους καταπιαστούν να το διαβάσουν. Δεν έχει σημασία πώς πέτυχε να τηρήσει αυτή την υπόσχεση. Μέσα από όποιες ανατροπές, ή τεχνάσματα, ή θυσίες ηρώων αγαπητών ενδεχομένως. Η καλύτερη απόδειξη ότι έχει τηρηθεί η αρχική υπόσχεση είναι το αίσθημα της πληρότητας που πρέπει να έχει ο αναγνώστης στο τέλος. Δεν εννοούμε ότι απαραίτητα το τέλος πρέπει να είναι καλό, ή ότι όλοι οι ήρωες είναι ανάγκη να έχουν κατάληξη ευτυχή. Αλλά πρέπει  το τέλος να είναι ταιριαστό, να είναι αυτό που ζητάει η ιστορία, και οι ήρωες να έχουν με κάποιον τρόπο ολοκληρώσει το ταξίδι τους. Για καλό ή για κακό: πάντως, να το έχουν ολοκληρώσει.

 

 

Επίλογος

Μία κριτική από αναγνώστη σε αναγνώστη οφείλει να ενημερώνει, να διαφωτίζει, να προτείνει. Οφείλει, επίσης, αυτονόητα, να ΜΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΙ καίρια σημεία της πλοκής (no spoilers, πώς το λένε).

Σε καμία περίπτωση το παρόν άρθρο δεν φιλοδοξεί να διδάξει πώς και τί πρέπει να διαβάζουμε, ή, ακόμη περισσότερο, πώς και τί πρέπει να γράφουμε.

Υπάρχουν –και θα υπάρξουν- περισσότερες ευκαιρίες για αναλυτικότερη εξέταση τέτοιων θεμάτων μέσα στην κοινότητα. Είναι όμως πιο χρήσιμο να διαβάζουμε μία κριτική μυθιστορήματος πιο ακριβή, που θα μας προϊδεάζει καλύτερα όσον αφορά στο τι μπορεί να μας αρέσει ή να μην μας αρέσει σε ένα βιβλίο, παρά μία γενικότητα μισής παραγράφου που τελικά, τίποτα ουσιαστικό δεν θα μας πει.

Edited March 14, 2017 by Ιρμάντα
Διόρθωση στην αρίθμηση

[Ballerond]

Πολύ καλή ανάλυση αγαπητή και με βοηθάει ιδιαίτερα σε κάποιες κριτικές που θέλω να κάνω