ARTICLE Επίπεδος χαρακτήρας, ανάγλυφος χαρακτήρας. Το στοιχείο της έκπληξης.

[Ιρμάντα]

Τα πρόσωπα μέρος 2

 

 

Επίπεδος χαρακτήρας, ανάγλυφος χαρακτήρας.

Το στοιχείο της έκπληξης.

 

 

 

Εξετάσαμε τις διαφορές τόσο στις αντιδράσεις όσο και στην ψυχολογία του μυθιστορηματικού από τον αληθινό άνθρωπο http://community.sff.gr/topic/16882-homo-sapiens-vs-homo-fictus/. Εξετάσαμε το γεγονός ότι ο αληθινός άνθρωπος, όσο κοντά μας και αν βρίσκεται (ο αδελφός μας, ο άντρας μας, το παιδί μας) όσο υψηλός και αν είναι ο βαθμός οικειότητας που μοιραζόμαστε, δεν μπορεί ποτέ να μας γίνει τόσο γνωστός όσο ένας μυθιστορηματικός άνθρωπος, πολλώ δε μάλλον ένας μυθιστορηματικός άνθρωπος που φτιάξαμε εμείς. Μπορούμε να εικάσουμε τι θα έκανε ο τάδε ή ο δείνα σε μία περίσταση, σε μία δυσκολία ή πώς θα απαντούσε σε μία πρόκληση. Μπορεί να φανταζόμαστε πώς θα θύμωνε, πώς θα αγαπούσε, πώς θα μάλωνε, πώς θα ηρεμούσε. Ξέρουμε τα γούστα και το χαρακτήρα του, έχουμε (ενδεχομένως) υπόψη την παιδεία που τον έχει καθορίσει. Μπορεί να μαντέψουμε με μεγάλη επιτυχία αλλά σίγουροι δεν θα είμαστε ποτέ, καθώς το τί συμβαίνει μέσα στην καρδιά και το νου ενός ανθρώπου είναι γνωστό μονάχα στον ίδιο (και σε όχι σπάνιες περιπτώσεις, είναι άγνωστα ακόμη και σε αυτόν.)

 

Απεναντίας, όταν έχουμε τελειώσει τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών έχουμε μάθει όλα όσα μπορεί να μάθει ο οποιοσδήποτε για το Σμήγκολ, ή το Φρόντο, ή τον Άραγκορν. Ο συγγραφέας τους έπλασε όπως πλάστηκαν και  όλες οι διαθέσιμες πληροφορίες υπάρχουν στις σελίδες του βιβλίου. Πολλές ή λίγες. Ένας μυθιστορηματικός χαρακτήρας λοιπόν μας επιτρέπει να τον γνωρίσουμε εξ’ ολοκλήρου ή τουλάχιστον, όσο είναι δυνατόν να τον γνωρίσει ο οποιοσδήποτε. Από την πλευρά του συγγραφέα τούτο ισχύει ακόμη περισσότερο: γνωρίζουμε τον χαρακτήρα που πλάθουμε και μάλιστα τον πλάθουμε σύμφωνα με την επιθυμία μας. Επιλέγουμε πόσα θα αποκαλύψουμε για αυτόν στον αναγνώστη μας και πότε θα γίνει αυτή η αποκάλυψη. Τον γνωρίζουμε σε βάθος και ουσιαστικά επειδή δεν είναι δυνατόν να βρεθεί άλλος στον κόσμο που να ξέρει καλύτερα από μας το ίδιο μας το δημιούργημα.  

 

 

Το δημιούργημά μας αυτό, η ιστορία μας, μπορεί να περιέχει επίπεδους και ανάγλυφους χαρακτήρες. Συχνότατα συναντάμε τις εκφράσεις αυτές αλλά τι στην πραγματικότητα σημαίνουν;

 

O Forster διαχωρίζει ως εξής τους ανάγλυφους από τους επίπεδους χαρακτήρες: οι επίπεδοι χαρακτήρες δεν αλλάζουν. Οι ανάγλυφοι χαρακτήρες αλλάζουν. Ενέχουν τη δυναμική να μας εκπλήξουν, ενώ οι επίπεδοι χαρακτήρες όποτε μας εκπλήσσουν είτε δεν το κάνουν πειστικά, είτε δεν μας εκπλήσσουν ακριβώς. Ένας επίπεδος χαρακτήρας είναι συνήθως προβλέψιμος. Ένας επίπεδος χαρακτήρας πράττει και μιλά με τρόπο αναμενόμενο. Ένας επίπεδος χαρακτήρας δεν είναι σπάνιες οι φορές που λειτουργεί ως comic relief σε μία ιστορία. Όποτε εμφανίζεται, ξέρουμε τι να περιμένουμε από αυτόν και μάλιστα μας είναι ευχάριστη η επέμβασή του. Ένας επίπεδος χαρακτήρας έχει χτίσει μία οικειότητα με τον αναγνώστη που είναι πάντα ευχάριστη. Ένας επίπεδος χαρακτήρας, στην ουσία, δεν χρειάζεται ιδιαίτερη δουλειά για να χτιστεί. Είναι εύκολος, έτοιμος σαν από συνταγή κάποιες φορές. Όποτε παρουσιάζεται στην ιστορία ξέρουμε τι θα κάνει και δεν χρειάζεται να κουραστούμε για να υπενθυμίσουμε οτιδήποτε αφορά στις ποιότητές του.

 

 

Ένας ανάγλυφος χαρακτήρας, από την άλλη, είναι μία ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Πολύπλευρη, σε αντιδιαστολή με τον επίπεδο χαρακτήρα που μας δείχνει μονάχα μία πλευρά του. Ένας ανάγλυφος χαρακτήρας μπορεί να αλλάξει. Μάλιστα η διάθεση και η ανάγκη του για αλλαγή είναι συχνά το στοιχείο που κινητοποιεί την ιστορία (θυμηθείτε: ιστορία ίσον αλλαγή). Ένας ανάγλυφος χαρακτήρας είναι πολύπτυχος και εφόσον (συνήθως) είναι ο πρωταγωνιστής μας, μας δίνει την ευκαιρία να τον παρατηρήσουμε σε πολλές και διαφορετικές περιστάσεις της ζωής του. (Εξαιρέσεις υπάρχουν, φυσικά: Ο Σέρλοκ Χολμς ή ο Κόναν ο Βάρβαρος είναι πρωταγωνιστές, αλλά δεν αποτελούν υπόδειγμα ανάγλυφου χαρακτήρα. Γατί; Επειδή γνωρίζουμε τι ζητούν κάθε στιγμή, επειδή οι περιπέτειές τους έχουν ένα χαρακτήρα σειριακό, επειδή δεν χρειάζεται να εμβαθύνουμε ακριβώς στη σκέψη τους παρά μονάχα να αφεθούμε και να παρασυρθούμε από όσα θα πράξουν.)

Ένας ανάγλυφος χαρακτήρας επίσης εξελίσσεται. Είναι ζωντανός και όπως κάθε τι ζωντανό ξεκινά από το σημείο άλφα και φτάνει στο σημείο βήτα (Ο Κόναν επίσης ξενικά από το σημείο άλφα και φτάνει στο σημείο βήτα αλλά η εξέλιξή του είναι εξωτερική και επίσης γνωρίζουμε πως θα τον βρούμε ξανά στο σημείο άλφα στην αρχή της επόμενης ιστορίας που θα διαβάσουμε).

Παρακολουθούμε λοιπόν την εξέλιξη και τη διαφορά μεταξύ της αρχικής και της τελικής κατάστασης ενός ανάγλυφου ήρωα. Μπορεί να προβλέπουμε κάποια σημεία της εξέλιξης αυτής αλλά είναι μία εξέλιξη πειστική, που θα μπορούσε να τη βιώσει ανάλογα ένα κανονικό, ζωντανό πλάσμα. Ένας ανάγλυφος χαρακτήρας μπορεί να μας πείσει ευκολότερα σχετικά με μία ανατροπή στην ιστορία, από ότι ένας επίπεδος. Ένας ανάγλυφος χαρακτήρας είναι δεδομένο ότι αλλάζει και δεν θα μας φανεί τόσο αλλόκοτο να τον δούμε να πράττει όπως δεν θα το περιμέναμε. Ενώ ο επίπεδος χαρακτήρας σπάνια θα μας προσφέρει ικανοποιητική ανατροπή. Ο αδιάφορος μπάτλερ που αποδεικνύεται ο φονιάς, ο βαρετός γείτονας που τεμαχίζει γριούλες είναι ένα τυπικό παράδειγμα επίπεδου ήρωα που ξαφνικά αλλάζει και μετατρέπεται σε κάτι ουσιαστικότερο, σε παράγοντα της εξέλιξης της ιστορίας. Όμως πλέον αυτής της ποιότητας οι ανατροπές φαντάζουν αρκετά συνηθισμένες. Έχουν ενταχτεί στα σεναριακά στερεότυπα σε μεγάλο βαθμό και συχνά, έχουμε μαντέψει πως ο δολοφόνος θα κρύβεται πίσω από τον πιο αδιάφορο και βαρετά ακίνδυνο ανθρωπάκο.

 

 

Μία άλλη διαφοροποίηση μεταξύ ανάγλυφου και επίπεδου χαρακτήρα που εύκολα προκύπτει από την ανάλυση όσων ήδη ειπώθηκαν είναι ότι ένας επίπεδος χαρακτήρας επιθυμεί ένα πράγμα μόνο, ή κάνει ένα πράγμα μόνο, ή πράττει με έναν συγκεκριμένο τρόπο, μόνο. Ο Σέρλοκ Χολμς θέλει να λύσει ένα μυστήριο επειδή η ζωή του είναι απελπιστική και άνευ αξίας όταν δεν υπάρχει κανένα μυστήριο. Δεν υπάρχει πίσω του κάποιο βάθος ιδιαίτερο και δεν απορούμε ποτέ για τα κίνητρά του. Μπορεί το σκεπτικό του να μας εκπλήσσει, η αναλυτική του σκέψη ή η παρατηρητικότητά του να μας συναρπάζουν, αλλά είμαστε βέβαιοι και αισθανόμαστε ασφαλείς για τα κίνητρά του. Ένας ανάγλυφος χαρακτήρας από την άλλη σαν τον Τζουντ Φόλι στο υπέροχο ηθογραφικό μυθιστόρημα του Τόμας Χάρντυ Τζουντ ο Αφανής, έχει σοβαρά κίνητρα να θέλει να αλλάξει τη ζωή του (η αέναη δίψα του για μάθηση) και αντιπαλεύει συνθήκες σκληρότατες για να το επιτύχει –χωρίς, δυστυχώς, να το κατορθώνει. Η επιθυμία του να σπουδάσει στις σχολές του Κράιστμίνστερ (μία πόλη πλασμένη στα πρότυπα της Οξφόρδης) ναυαγεί. Ο Τζουντ δεν πετυχαίνει καν να κερδίσει την οικογενειακή γαλήνη, όμως η πορεία του ως το δραματικότατο φινάλε είναι πορεία αγώνα για αυτή την αλλαγή που από μικρός ποθεί με όλη τη δύναμη της ψυχής του. Ο Τζουντ αποτυγχάνει, αλλά είναι ζωντανός και μεταβάλλεται –και μπορεί να μας εκπλήξει.

 

 

Αντιλαμβάνεται κανείς ότι όσο περισσότερο προσομοιάζει ένας φανταστικός /μυθιστορηματικός χαρακτήρας με έναν αληθινό, τόσο περισσότερο πειστικός φαίνεται. Θυμηθείτε τη διαφοροποίηση στις ποιότητες των δύο αυτών, που θίξαμε στην εισαγωγή μας: ένας μυθιστορηματικός χαρακτήρας γνωρίζουμε πώς σκέφτεται ή πώς πράττει, έχουμε θεωρητικά τη δυνατότητα να βρεθούμε ανά πάσα στιγμή μέσα στο νου του. Ωστόσο οι πληροφορίες που έχουμε για τον μυθιστορηματικό άνθρωπο είναι ασύγκριτα λιγότερες από αυτές που έχουμε για έναν άνθρωπο αληθινό. Αναλογικά, οι πληροφορίες που έχουμε για έναν πολυεπίπεδο, ανάγλυφο χαρακτήρα, μολονότι πολύ περισσότερες σε ποιότητα και ποσότητα από αυτές που λαμβάνουμε για έναν επίπεδο και μονοδιάστατο χαρακτήρα, φαντάζουν ωστόσο λιγότερες ή πάντως όχι επαρκείς για να μαντέψουμε την κάθε ενδεχόμενη συμπεριφορά του. Το κλειδί για να το κατανοήσουμε αυτό είναι η ικανότητα να μας εκπλήξει κάποιος. Ένας αληθινός άνθρωπος μπορεί πάντα να μας εκπλήξει, ευχάριστα ή δυσάρεστα, ακόμη και όταν γνωρίζουμε για αυτόν τόσα πολλά. Ένας μυθιστορηματικός ανάγλυφος χαρακτήρας θα μας εκπλήξει επίσης, μολονότι έχουμε εφοδιαστεί με πολλές πληροφορίες για αυτόν. Ένας επίπεδος μυθιστορηματικός χαρακτήρας για τον οποίον ο συγγραφέας δεν ξόδεψε πάνω από μισή σελίδα να μας περιγράψει, σπάνια θα καταφέρει να μας εκπλήξει.

 

Edited February 14, 2021 by Ιρμάντα

[WILLIAM]

Σπουδή στο χαρακτήρα από την Ειρήνη άψογα και σε βάθος όπως πάντα.

[Ιρμάντα]

Σπουδή στο χαρακτήρα από την Ειρήνη άψογα και σε βάθος όπως πάντα.

Και η Ειρήνη σε ευχαριστεί από καρδιάς, όπως πάντα!

[Rhialto]

Πολύ ενδιαφέρον αρθράκι. Νομίζω πως ακόμη ένα σημαντικό πρόβλημα της σύγχρονης λογοτεχνίας σχετικά με τους χαρακτήρες, είναι οτι κάποιος μπορεί να παρουσιαστεί σαν ανάγλυφος στην αρχή αλλά στην πορεία να καταλήξει επίπεδος. Είναι από τα πιο εκνευριστικά πράγματα. Κατ' τα άλλα υπάρχουν και περιπτώσεις που ένας επίπεδος πρωταγωνιστής δεν είναι απαραίτητα κακός αν υποστηρίζεται από την ιστορία καθ' εαυτή (πολύ εύστοχα τα παραδείγματα με τον Σέρλοκ Χόλμς και τον Κόναν).

[Ιρμάντα]

Πολύ ενδιαφέρον αρθράκι. Νομίζω πως ακόμη ένα σημαντικό πρόβλημα της σύγχρονης λογοτεχνίας σχετικά με τους χαρακτήρες, είναι οτι κάποιος μπορεί να παρουσιαστεί σαν ανάγλυφος στην αρχή αλλά στην πορεία να καταλήξει επίπεδος. Είναι από τα πιο εκνευριστικά πράγματα. Κατ' τα άλλα υπάρχουν και περιπτώσεις που ένας επίπεδος πρωταγωνιστής δεν είναι απαραίτητα κακός αν υποστηρίζεται από την ιστορία καθ' εαυτή (πολύ εύστοχα τα παραδείγματα με τον Σέρλοκ Χόλμς και τον Κόναν).

Προφανώς εννοείς "κακοφτιαγμένος" με τη λέξη "κακός". Βεβαίως και επίπεδος χαρακτήρας δεν σημαίνει κακοφτιαγμένος κατ' ανάγκη.

Όσον αφορά στα παραδείγματα, είναι οι κατ' εξοχήν χαρακτήρες που μπορώ να σκεφτώ όπου η ιστορία έχει περισσότερη σημασία από τον χαρακτήρα, κατά κάποιον τρόπο. Όπως το έθεσες, υποστηρίζονται από την ιστορία. Οι χαρακτήρες λειτουργούν όπως πρέπει να λειτουργήσουν αλλά είναι η περιπέτειά τους εκείνη που θα μετρήσει περισσότερο.

 

....αναρωτιέται κανείς: ένας χαρακτήρας ξεκινά ανάγλυφος και καταλήγει επίπεδος, γιατί; Επειδή οι ίδιοι οι συγγραφείς τους βαριούνται, κάπου στην πορεία; Επειδή και η ιστορία καταρρέει, σαν πλοκή /περιπέτεια /εξέλιξη δράσης; Ή καταρρέουν αλληλένδετα, ήρωες και πλοκή;