ARTICLE Δείξ' το μας και μην μας το Λες (Show, Don't Tell)

[Ιρμάντα]

Show vs. tell

 

Ως συγγραφείς, μας το επισημαίνουν ξανά και ξανά. Ως μέλη του φόρουμ, το έχουμε συζητήσει κάμποσες φορές ως τώρα. Ως αναγνώστες, το απαιτούμε.

• Τι ακριβώς όμως σημαίνει, αυτό το περίφημο Δείξ’το μας και Μην Μας Το Λες;

   

• Είναι πραγματικά εφικτό;
• Είναι πάντα επιθυμητό;
• Υπάρχει τρόπος να καταλάβουμε πότε χρειάζεται και πότε όχι;

 

 

Πριν αποφασίσουμε αν πρέπει πάντα μα πάντα να προτιμάμε το show από το tell, σαν το δρόμο της αρετής έναντι του δρόμου της κακίας ένα πράγμα, καλά θα κάνουμε να ξεχωρίσουμε τι σημαίνει show και τι tell. Διαφορετικά δύσκολα θα βγάλουμε άκρη.

 

Το να λες, σημαίνει να λες ότι ο ήρωάς σου είναι ψηλός, κοντός, άσηχμος, θυμωμένος, πανευτυχής, πεσμένος στα πατώματα ή ανεβασμένος στους επτά ουρανούς.

Ο Γιάννης ήταν πανύψηλος. Η Ελένη ήταν πανευτυχής με την πρόσληψη της κόρης της. Ο Ιούλιος είχε πέσει σε κατάθλιψη μετά το χωρισμό του με την Έλλη.

 

Το να δείχνεις σημαίνει να δίνεις μία περιγραφή, μία εικόνα, ένα αίσθημα που να γεννά μέσα στο νου του αναγνώστη σου το επιθυμητό αποτέλεσμα. Για παράδειγμα, ο Γιάννης χρειαζόταν να σκύβει για να μην χτυπήσει το κεφάλι του στο καφασωτό της πόρτας (=ψηλός). Η Ελένη έκανε τραπέζι στους συγγενείς της εκείνη την Κυριακή, για να ανακοινώσει τα νέα της πρόσληψης της μονάκριβης κόρης της (=πανευτυχής). Αφότου χώρισε, ο Ιούλιος σπάνια έβγαινε πια: κοιτούσε και ξανακοιτούσε παλιές φωτογραφίες της Έλλης, άκουγε τα τραγούδια τους, κάποιες φορές τον έπαιρνε ο ύπνος αγκαλιά με το μπουκάλι της μπύρας. Άδεια κουτιά πίτσας είχαν σωρευτεί στις γωνιές του δωματίου και τα ρούχα του ανέδιδαν μία μυρωδιά ξινίλας, απλυσιάς και αυτολύπησης (=κατάθλιψη).

Είναι εφικτό;

 

Βλέπουμε παραπάνω πως ο συγγραφέας μπορεί να επιστρατεύσει εικόνες, ήχους, μυρωδιές, να απευθυνθεί κοντολογίς και στις πέντε αισθήσεις του αναγνώστη του, προκειμένου να χτίσει απτό και ορατό αυτό που θέλει να δείξει και να μην το πει.

 

Εδώ ανασύρει ουσιαστικά από τα πρότυπα και τις συμβάσεις που έχει ο κάθε ένας από μας στο μυαλό του (με μία διαδικασία γνωστή στη δημιουργική γραφή ως evocation, επίκληση δλδ. των όσων ήδη υπάρχουν αποθηκευμένα στις μνήμες και τις γνώσεις μας.). Οικογενειακό γεύμα σημαίνει γιορτή, για τους περισσότερους ανθρώπους. Άδεια κουτιά πίτσας και απλυσιά σημαίνουν κατάθλιψη. Συχνά διαβάζουμε πως έχουμε show όταν μπορούμε να φανταστούμε την περιγραφόμενη σκηνή, σαν να μας την προβάλλει μία κάμερα. Στο tell εκείνο που κάνουμε είναι να καταγράφουμε την πληροφορία. Στο show τραβάμε την αυλαία και ο αναγνώστης γίνεται μέτοχος (ή πάντως, άμεσος θεατής) στη σκηνή.

Ο Άντον Τσέχωφ έγραφε: μην μου λες ότι το φεγγάρι λάμπει. Δείξε μου το καθρέφτισμά του σε ένα κομμάτι σπασμένο γυαλί. Είναι ένα καλό παράδειγμα αυτό. Μην δείχνεις το δάσος, αλλά τη δροσερή σκιά των δέντρων και τη μυρωδιά των φυλλωμάτων. Μην λες ότι κάνει ζέστη, δείξε μας πόσο ίδρωσε ο ήρωάς σου. Μην λες πως τρόμαξες, πες μας πώς χτυπούν τα δόντια σου και πώς τινάζεσαι στο άκουσμα ακόμη και του πιο απαλού θροϊσματος.

Μπορείτε να σκεφτείτε ένα πλήθος ανάλογων παραδειγμάτων.

Είναι πάντα επιθυμητό;

 

-Ο Γιάννης ήταν μοναχικός άνθρωπος.

-Ο Γιάννης περνούσε τον περισσότερο χρόνο του κλεισμένος στο σπίτι. Είχε λίγους συγγγενείς, ακόμη λιγότερους φίλους και δεν ενδιαφερόταν για κανένα, όπως και κανείς δεν νοιαζόταν για αυτόν πραγματικά. Είχε τα βιβλίά του, τις ταινίες του, είχε και κάποιες αναμνήσεις. Δεν χρειαζόταν τίποτα περισσότερο.

-Η Μαρία ήταν ελκυστική γυναίκα

-Κάθε φορά που έβγαινε, η Μαρία τραβούσε πάνω της τα βλέμματα των ανδρών. Όπως και αν ήταν ντυμένη, βαμμένη ή άβαφη, μόνη της ή με παρέα. Η κίνησή της είχε μία ποιότητα χορευτική, σαν συγχρονισμένη με μια μυστική μελωδία.

-Έκανε κρύο. Το χιόνι σκέπαζε τους δρόμους.

-Ο Κώστας σήκωσε το γιακά ως πάνω από τη μύτη του. Η αναπνοή του άχνιζε. Στο δρόμο, το χιόνι άστραφτε εκτυφλωτικά στον χειμωνιάτικο ήλιο.

Τι παρατηρούμε και στα τρία αυτά παραδείγματα;

Το show ενδέχεται να εγκυμονεί τον κίνδυνο της πολυλογίας. Δλδ, εκείνο που θα μπορούσε να γίνει κατανοητό με μία πρόταση μόνο, τώρα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τρεις και τέσσερις προτάσεις για να το πούμε.

 

 

Έτσι λοιπόν ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα μειονέκτημα που έχει το show έναντι του tell. Το show έχει την τάση να γίνεται πιο πολυλογάδικο.

Πολλοί δάσκαλοι δημιουργικής γραφής (και φιλόλογοι) διδάσκουν ότι πρέπει να αποφεύγουμε το υπερβολικό tell. Είναι σωστό, αλλά αν προσπαθήσουμε να φανταστούμε ένα κείμενο ολόκληρο γραμμένο δείχνοντας και όχι λέγοντας, ένα διήγημα, μια νουβέλα, ένα μυθιστόρημα, θα καταλήξουμε σε ένα υπερβολικά περιγραφικό και φορτωμένο λεπτομέρειες κομμάτι. Ένα κομμάτι όπου δεν θα ξεχωρίζουν τα σημαντικά από τα ασήμαντα. Ένα κείμενο όπου θα λείπουν οι γκρίζες φωτοσκιάσεις και οι ενδιάμεσες αποχρώσεις. Μυρωδιές, ήχοι, χρώματα, γλώσσα του σώματος, γκριμάτσες, χειρονομίες, μεταφορές. Ό,τι είχαμε στατολογήσει υπέρ μας, μπορεί εξίσου εύκολα να γίνει εχθρός. Το διαρκές show γίνεται κουραστικό στον αναγνώστη, ακόμη και εξουθενωτικό.

Υπάρχει τρόπος να καταλάβουμε πότε χρειάζεται show και πότε όχι;

 

Αν χρειάζεται να δώσουμε κάποιες πληροφοριές, σημαντικές μεν αλλά σχετικά ουδέτερες, τις δίνουμε με tell. Αν χρειάζεται να μεσολαβήσει κάποια παράγραφος ή μερικές σελίδες εξηγήσεων για πράγματα μεταξύ δύο έντονων σκηνών δράσης, επίσης προτιμάμε το tell. Το tell έχει άμεση σχέση με αυτό που αποκαλούμε summary στη γραφή, δηλαδή ένα είδος περιληπτικής αφήγησης. Το σπίτι ήταν παλιό, υπερβολικά παγωμένο τους χειμώνες και αποπνικτικά ζεστό τα καλοκαίρια. Μέσα σε τούτη τη δήλωση δεν υπάρχει σοβαρή δράση και δεν υπάρχει λόγος να εξαντλήσουμε την συγγραφική μας δεινότητα προκειμένου να δείξουμε με εικονοποιητική ένταση το τί ακριβώς συμβαίνει. Ο Γιάννης είχε να συναντήσει το καινούριο του αφεντικό εκείνο το απόγευμα. Δεν χρειάζεται να ειπωθούν άλλα εδώ. Το tell μπορεί να λειτουργήσει σαν μία γέφυρα μεταξύ των οροσήμων της ιστορίας μας. Η Μαρία φόρεσε τα καλά της για να πάει στην Ανάσταση. Δεν χρειάζεται να περιγράψεις το ύψος των τακουνιών της ή το πόσο λάμπανε τα κοσμήματά της στο φως των κεριών.

Έτσι λοιπόν, και σε αυτό το θέμα όπως και σε όλα, η μέση οδός είναι συχνά η προτιμότερη λύση. Συγκεκριμένα, προτιμάμε το tell:

• Σε σκηνές που μεσολαβούν μεταξύ δράσεων.
• Στην περιγραφή ενός ταξιδιού από τον ένα σημαντικό τόπο σε έναν άλλο.
• Στις αναδρομές (flash-back), στις αναμνήσεις κάποιου.
• Όταν θέλουμε να δώσουμε κάποιες σημαντικές πληροφορίες και παράλληλα να μετακινηθούμε σχετικά γρήγορα και απρόσκοπτα στο επόμενο στάδιο της αφήγησης.
• Όταν θέλουμε να ενημερώσουμε μεν τον αναγνώστη, αλλά να μην του τραβήξουμε υπερβολικά την προσοχή από την κλιμάκωση που ακολουθεί.
• Όταν λίγο tell συντελεί στην ιστορική /χρονική /γεωγραφική μας τοποθέτηση. 
• Όταν θέλουμε να ενημερώσουμε εν τάχει για το τι ειπωθηκε μεταξύ των προσώπων χωρίς να παραθέσουμε ολόκληρο το διάλογο.
• Όταν θέλουμε να αποσυμπιέσουμε ένα γεμάτο εντάσεις κείμενο, σκορπάμε φράσεις και πληροφορίες σε μορφή tell για μία σύντομη αποκλιμάκωση.

 

Δεν υπάρχει λοιπόν show vs. tell, αλλά μάλλον show and tell. Στην ζωγραφική, λένε, το έργο παίζεται στα γκρίζα. Στη μουσική η παύση έχει κάποιες φορές την ίδια αξία με τους ήχους. Δεν έχει να κάνει με το αν επιλέγεις να πεις ή να δείξεις. Έχει να κάνει με το να γνωρίζεις πότε πρέπει να πεις και πότε να δείξεις.

 

 

 

 

Edited August 16, 2021 by Ιρμάντα

[Cassandra Gotha]

Πολύ ωραίο και κατατοπιστικό κείμενο.

[Cyrano]

Πολύ καλό, ωραία δοσμένο και χρήσιμο κείμενο. Συμφωνώ απόλυτα με τον επίλογο. Και για όσους θέλουν και το σκύλο χορτάτο και την πίτα ολόκληρη, στα 'γκρίζα' που λέει η Ειρήνη, μπορεί να γίνει και μίξη του show και του tell στη half scene.

 

https://books.google.gr/books?id=rMU3CwAAQBAJ&pg=PT150&lpg=PT150&dq=%22HALF+SCENE%22&source=bl&ots=pFL-3fNM5E&sig=4CzUDEdM9YqNkSBe8WiKPMb7QKw&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjixdD66YTcAhVCKlAKHQ9ZCvE4ChDoAQgrMAI#v=onepage&q=%22HALF%20SCENE%22&f=false

 

https://books.google.gr/books?id=wiopDwAAQBAJ&pg=PA138&lpg=PA138&dq=%22HALF+SCENE%22&source=bl&ots=GaMSjKmjNs&sig=5YDICRgsHMKYcCcRrsfUysLin4k&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwig2urL54TcAhWQZVAKHZNnCe0Q6AEIUjAJ#v=onepage&q=%22HALF%20SCENE%22&f=false

 

https://www.maryleemacdonaldauthor.com/what-are-half-scenes/

[Nargathrod]

Μπράβο Ειρήνη! Χρήσιμο κείμενο!

[TheReaper]

Έχοντας λάβει ζεστά το θέμα ότι πρέπει κάποια στιγμή να ολοκληρώσω αυτό που γράφω (ό,τι κι αν είναι), έχω αρχίσει να διαβάζω συχνότερα και περισσότερα από τα άρθρα σας εδώ.

 

Μερικές φορές δεν τα διαβάζω ολόκληρα, διότι παράλληλα γράφω και δεν έχω  την ίδια αντοχή που θα είχα εάν έκανα μόνο ένα από τα δύο. "είμαι κουρασμένος" (see what I did there?)

 

Παρόλα αυτά, μου προκάλεσε περιέργεια η δήλωση ότι προτιμότερο είναι να χρησιμοποιούμε tell στις αναμνήσεις. Προσωπικά είμαι αντίθετος (με επιφύλαξη πάντα). Όταν ένας ήρωας θυμάται κάτι, δεν συμβαίνει συνήθως το να έχει προκληθεί από μια μυρωδιά, έναν ήχο μια εικόνα που είδε μπροστά του στο παρόν και τον πήγε στο παρελθόν; Από αυτή την άποψη και μόνο, θεωρώ ότι είναι πιο λογικό να περιγράφουμε ένα σκηνικό στις αναμνήσεις, παρά να το δηλώνουμε ευθέως. Έχω άδικο;

[Cassandra Gotha]

9 hours ago, TheReaper said:

Παρόλα αυτά, μου προκάλεσε περιέργεια η δήλωση ότι προτιμότερο είναι να χρησιμοποιούμε tell στις αναμνήσεις. Προσωπικά είμαι αντίθετος (με επιφύλαξη πάντα). Όταν ένας ήρωας θυμάται κάτι, δεν συμβαίνει συνήθως το να έχει προκληθεί από μια μυρωδιά, έναν ήχο μια εικόνα που είδε μπροστά του στο παρόν και τον πήγε στο παρελθόν; Από αυτή την άποψη και μόνο, θεωρώ ότι είναι πιο λογικό να περιγράφουμε ένα σκηνικό στις αναμνήσεις, παρά να το δηλώνουμε ευθέως. Έχω άδικο;

Quote

Μύριζε οινόπνευμα και φαρμακίλα, και η Μαρία γύρισε αυτόματα δέκα χρόνια πίσω, όταν ήταν άρρωστος ο Γιάννης και, συγκεκριμένα, στη μέρα που η ζωή της έσπασε στα δύο.

Από το πρωί εκείνης της μέρας όλα έδειχναν τι θα γινόταν: ο Γιάννης ήταν ήρεμος -πού εκείνα τα νεύρα του, οι βρισιές και οι κακίες, πού τα αστεία μετά και τα γέλια που κατέληγαν σε βήχα- και δεν πονούσε πουθενά. Ήταν μία καλή αλλαγή, αυτή η ηρεμία -τουλάχιστον να μην πονάει, είχε σκεφτεί- κι ας την είχε ανησυχήσει. Όλες οι αλλαγές την ανησυχούσαν, τόσον καιρό που η κάθε μέρα περνούσε απαράλαχτη από την προηγούμενη. Πάντως, όλα τα άλλα πήγαν κατά διαόλου: ο ορός δεν έτρεχε, το βαζάκι με τα χάπια έπεσε και χύθηκε στο πάτωμα, χάλασε το μικρό μάτι της κουζίνας, του καφέ, και, μετά από όλα αυτά, η Μαρία γλύστρισε και χτύπησε το γόνατό της.

Όταν, όμως, είδε στον καθετήρα τα ούρα του να μην τρέχουν πια, κατάλαβε ότι όλα τα άλλα ήταν το ψιλόβροχο που προπορεύεται της καταιγίδας.

Αυτό το απόσπασμα ήταν tell. Πώς αλλιώς θα μπορούσα να τα περιγράψω;

Μπορείς να ξεκινήσεις με show, για παράδειγμα, εκεί που της μύρισε οινόπνευμα, να πεις ότι έκανε αέρα με το χέρι της μπροστά στη μύτη (χωρίς να κάνεις tell το γιατί -τη ζάλιζε το οινόπνευμα- ή και κάνοντας, γιατί όχι; ) αλλά μετά, που περνάς στο παρελθόν, καλό είναι να αποφύγεις το show, θα κουράσει. Όπως επίσης και οι διάλογοι στο παρελθόν, καλό είναι να δίνονται περιφραστικά: της είπε ότι πόναγε το χέρι του. Αλλιώς παρατραβάει και ακόμη μπορεί να μπερδευτεί με το παρόν.

[Nargathrod]

Συμφωνώ με την Άννα όταν αλλάζεις επίπεδο αφήγησης από το διηγηματικό σε κάποια αναδρομική αφήγηση καλό είναι να αποφεύγεται το show. Είναι οι σκέψεις κάποιου ήρωα, κάποιο γράμμα, κάποιο βιβλίο, κάποια θύμηση του παρελθόντος. Όντως σε μία αναδρομή δεν μπορείς να δείξεις την εικόνα 100% αλλά να την πεις από την οπτική γωνία του ήρωα που θα στη μεταφέρει. Η μόνη περίπτωση που έχω δει να χρησιμοποιεί πετυχημένα ο συγγραφέας το show σε αναδρομικό επίπεδο αφήγησης είναι όταν βάζει τον παντογνώστη αφηγητή και όχι κάποιον ήρωα του κειμένου. Έχει δηλαδή να κάνει και ως έναν βαθμό με τις γνώσεις του εκάστοτε ήρωα που αφηγείται την αναδρομή. 

[Ιρμάντα]

Οι αναδρομές γενικώς είναι tell. Εκτός από τις περιπτώσεις όπου ένα εξωτερικό ερέθισμα μπορεί να μας ταξιδέψει σε κάποια χρονική στιγμή, και που πολύ ωραία κάλυψε η Άννα, έχουμε και τα flash backs όπου ένα ολόκληρο κεφάλαιο ή μία ενότητα παρεμβάλλεται προκειμένου να φωτίσει το παρελθόν του ήρωά μας. Όπου και πάλι χρισιμοποιείται συχνότατα το tell. Δεν λεώ πάντα, δεν λέω ότι είναι κανόνας. Λέω ότι είναι από τις περιπτώσεις που το συναντάμε συνήθως και που μπορεί να μας εξυπηρετήσει ως αφηγηματική φόρμα.

[TheReaper]

Αυτό που σκεφτόμουν όταν έγραψα τα ανωτέρω, ήταν το γεγονός ότι  υπάρχει κάποιο ερέθισμα που μεταφέρει τον πρωταγωνιστή στο παρελθόν. Στην περίπτωση του αποσπάσματος,θα μπορούσε να γίνει περιγραφή του περιγύρου στον οποίο έλαβε χώρα ένα συμβάν που στιγμάτισε τον πρωταγωνιστή (και ενδεχομένως αφηγητή). Εικόνες, ήχοι, μυρωδιές, άνθρωποι που περπατάνε στον διάδρομο του νοσοκομείου, μουρμουρητά γιατρών, βάζο με λουλούδια στο περβάζι του παραθύρου κτλ. Κάπως έτσι το είχα κατά νου. Το θεωρείτε περιττό;

 

Εγώ θαρρώ πως από τη στιγμή που πρόκειται για κάποιο σημαντικό συμβάν, που όπως ανέφερα στιγμάτισε τη ζωή του πρωταγωνιστή, είναι σημαντικό να μπεις σε λεπτομερή περιγραφή για το τι ακριβώς συνέβη. Ίσως είναι μια διαδρομή προς τη στιγμή της κορύφωσης. Σίγουρα υποθέτω ότι λόγω του ότι είναι κάτι που συγκλόνισε, άφησε έντονες αναμνήσεις και ακριβείς εικόνες στον πρωταγωνιστή.

[Ιρμάντα]

Μα όπως το περιγράφεις είναι tell. Δεν το θεωρώ περιττό, και πάντα βέβαια σε συνάρτηση με το τι θες να πεις, πώς θέλεις να κορυφώσεις και πού λογαριάζεις να οδηγήσεις το κείμενό σου.

[TheReaper]

Αλήθεια; Νόμιζα ότι το να περιγράφεις ένα δωμάτιο και ό,τι περιέχεται σε αυτό είναι show. Κάπου το διάβασα λάθος μάλλον...

[Ιρμάντα]

 

Όχι ακριβώς. Απλά είπα ότι κάποιες φορές το show μπορεί να καταφύγει σε περιγραφές πιο μακρόσυρτες, ειδικά όταν προτιμά να δείξει ας πούμε μία κατάσταση, ένα συναίσθημα, και να μην το δηλώσει απλά.

Θα σου δώσω κάποια παραδείγματα:

Ο Σταύρος ήταν ερωτευμένος με τη Μαίρη. Εδώ το λες

Ο Σταύρος πάθαινε ταχυπαλμίες κάθε φορά που συναντούσε τη Μαίρη. Κοκκίνιζε, ίδρωναν οι παλάμε του, κόμπιαζε. Εδώ το δείχνεις. Σε ποια από τις δυο περιπτώσεις έχεις περισσότερη πολυλογία;

ΟΜΩΣ.

 

Από το πρωί εκείνης της μέρας όλα έδειχναν τι θα γινόταν: ο Γιάννης ήταν ήρεμος -πού εκείνα τα νεύρα του, οι βρισιές και οι κακίες, πού τα αστεία μετά και τα γέλια που κατέληγαν σε βήχα- και δεν πονούσε πουθενά. Ήταν μία καλή αλλαγή, αυτή η ηρεμία -τουλάχιστον να μην πονάει, είχε σκεφτεί- κι ας την είχε ανησυχήσει. Όλες οι αλλαγές την ανησυχούσαν, τόσον καιρό που η κάθε μέρα περνούσε απαράλαχτη από την προηγούμενη. Πάντως, όλα τα άλλα πήγαν κατά διαόλου: ο ορός δεν έτρεχε, το βαζάκι με τα χάπια έπεσε και χύθηκε στο πάτωμα, χάλασε το μικρό μάτι της κουζίνας, του καφέ, και, μετά από όλα αυτά, η Μαρία γλύστρισε και χτύπησε το γόνατό της. 

Εδώ έχεις tell. Είναι ανάμνηση, τσεκ, φωτίζεται το παρελθόν των ηρώων, τσεκ, έχεις περιγραφές, τσεκ, που δεν αφορούν όμως στο να αποφύγεις να δηλώσεις κάτι, αλλά στο ότι θέλεις να περιγράψεις γενικά πώς είχαν τα πράγματα.

Κατάλαβα τι σε μπέρδεψε. Αν υπάρχουν απορίες, εδώ είμαστε. Απλώς λες άλλο πράγμα. Δεν σημαίνει περιγραφές ίσον show και δήλωση ίσον tell. Είναι και αυτό, αλλά εξαρτάται πάντα από το τί δηλώνεις και τι περιγράφεις.

[Μπόρχες]

Όλες αυτές οι παρατηρήσεις είναι πολύ σωστές. Ωστόσο, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι δεν μπορούν να λειτουργήσουν σαν συνταγή για πάσα νόσο. Είναι συμβουλές και κατευθυντήριες γραμμές. 

Γενικά, θεωρώ, ότι δύο πράγματα κυρίαρχα συμβαίνουν κατά την συγγραφή μιας ιστορίας. Πρώτον, η ιστορία σου επιβάλλει τον ρυθμό της και, δεύτερον, η ιδιοσυγκρασία σου ως συγγραφέας και ως άτομο διαπερνά το γραπτό σου. 

[Ιρμάντα]

@Μπόρχες πότε και τίποτα δεν μπορεί να θεωρηθεί συνταγή. Και αυτή είναι η ομορφιά κάθε τέχνης.