ARTICLE Invocation & Evocation - Η τέχνη της ανάκλησης

[Ιρμάντα]

Invocation & Evocation

Η τέχνη της ανάκλησης

 

 

Οι αναγνώστες δεν διαβάζουν απλώς: οι αναγνώστες ανταποκρίνονται.

Donald Maass, The Emotional Craft of Fiction

 

 

 

Οι μάγοι, οι μάγισσες, οι προσφιλείς αυτοί αρωγοί μας στη λογοτεχνία είδους που τόσο αγαπάμε, επικαλούνται στοιχειά, δαίμονες, θεούς, αγγέλους. Επικαλούνται αυτά που κρύβονται στα βάθη της γης. Ή της κόλασης, ή των δασών, ή της θάλασσας. Επικαλούνται πράγματα που υπάρχουν και που με συγκεκριμένες τεχνικές θα τα αφυπνίσουν και θα τα υποχρεώσουν να πράξουν το θέλημά τους. Οι συγγραφείς πάλι κάνουν κάτι παρόμοιο. Επικαλούνται στοιχειά, μόνο που οι κατοικίες των συγκεκριμένων στοιχειών δεν είναι τα σκοτεινά σπήλαια, αλλά η ψυχή και η μνήμη. Και μάλιστα, επικαλούνται την ψυχή και τη μνήμη του αναγνώστη τους προκειμένου, όπως και στο προηγούμενο παράδειγμα, να πράξουν αυτές, ως οικεία δαιμόνια, το θέλημα των συγγραφέων: να μεταφέρουν τον αναγνώστη στον κόσμο τους, να καταστήσουν αυτόν τον κόσμο πιστευτό, να κάνουν τον αναγνώστη μέτοχο των περιπετειών, των μόχθων, των πόθων του ήρωά τους.

Η τέχνη της ανάκλησης

 

Ανακαλώ, σημαίνει θυμάμαι. Στην προκειμένη περίπτωση, ο συγγραφέας καλείται να κάνει τον αναγνώστη του να θυμηθεί. Να θυμηθεί όμως τι ακριβώς και με ποιο σκοπό;

Ένας άνθρωπος είναι ό,τι θυμάται. Είναι τα γούστα και οι αντιπάθειές του, είναι το σύνολο των εμπειριών του. Είναι οι στιγμές που ένιωσε άβολα, που τραυματίστηκε ο εγωισμός του, που τον εξαπάτησαν, είναι οι στιγμές που τον απέρριψαν. Είναι οι μικρές και μεγάλες ευτυχίες και επιτυχίες του, είναι οι σπουδές που έκανε, τα ταξίδια του, οι ασθένειές του. Κάθε άνθρωπος είναι συνισταμένη των εμπειριών του. Κάθε άνθρωπος που ανοίγει ένα βιβλίο για να το διαβάσει, βυθίζεται σε ένα κόσμο πλαστό. Είναι πλαστός και το ξέρει, αλλά έχει την διάθεση να τον βιώσει σαν να είναι αληθινός. Πώς μπορεί να γίνει αυτό; Αν ταυτιστεί με τον ήρωα – αλλά πάλι, τι σημαίνει ταύτιση;

Πέρα από τη μαστοριά του κάθε συγγραφέα να πλάσει τον κόσμο του ρεαλιστικό (και μην ξεχνάτε ότι ρεαλισμός υφίσταται σε οποιοδήποτε λογοτεχνικό είδος) ο βαθμός ταύτισης είναι ευθέως ανάλογος με το πόσες εμπειρίες, αισθήματα ή χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ήρωα θα θυμίσουν στον αναγνώστη κάτι από τη ζωή του. Έχοντας επιτύχει να ανασύρει τις αναμνήσεις του αναγνώστη, ή τον απόηχο των αισθημάτων που συνοδεύουν την κάθε περίσταση, ο συγγραφέας έχει κάνει σχεδόν τη μισή δουλειά. Εννοείται πως δεν θα καθίσει να εξηγήσει σε κάθε ιστορία του τι σημαίνει να ερωτεύεσαι ή να χάνεις τους φίλους σου, επειδή όλοι βιώσαμε και βιώνουμε ανάλογα συναισθήματα. Όμως στην ύπαρξη ανάλογων εμπειριών βασίζεται η λογική της ανάκλησης στη συγγραφή. Όπως όταν μπαίνει κανείς σε ένα δωμάτιο ολότελα άγνωστο, όπου όμως, αυτό ή το άλλο αντικείμενο, ο φωτισμός, το χρώμα, η μυρωδιά, κάπως, κάτι του θυμίζουν. Και από αυτό το σημείο ξεκινά η διαδικασία της ταύτισης. Δεν πολεμήσαμε όλοι με δράκους, αλλά σίγουρα είχαμε εχθρούς και συχνά ισχυρότερους από μας. Δεν παντρευτήκαμε πρίγκιπες αλλά όταν βρέθηκε ένας ξεχωριστός άνθρωπος κοντά μας, νιώσαμε μια ανάλογη εκπλήρωση. Δεν μεταλλαχθήκαμε σε υπεράνθρωπους, δεν φορτώσαμε τις αναμνήσεις της νεκρής αγαπημένης μας σε κάποιο ανδροειδές συνοδείας, δεν κυνηγήσαμε αρκούδες, δεν μας κρέμασαν εξαιτίας μιας φοβερής δικαστικής πλάνης. Αλλά ενθουσιαστήκαμε, κινδυνέψαμε, αδικηθήκαμε. Υπό αυτή την έννοια, το σύνολο των εμπειριών μίας ανθρώπινης ζωής μπορεί να θεωρηθεί το πρωτογενές υλικό του κάθε μυθοπλάστη. Η γνώση της αλήθειας αυτής και η επιτυχημένη εφαρμογή της αποτελούν την τέχνη της ανάκλησης.

 

Σκεφτείτε λοιπόν: τι κινητοποιεί τα δικά σας συναισθήματα;

 

Αν και συγγραφείς, διαθέτουμε αισθήματα. Ας σκεφτούμε: τι μας κάνει να αισθανόμαστε αυτό που θα θέλαμε να αισθανθεί ο αναγνώστης; Ή, πότε νιώσαμε για τελευταία φορά αυτό που θα θέλαμε να νιώσει ο αναγνώστης, μέσω του τι αισθάνεται ο ήρωάς μας;

Αυτό δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να μεταγράψουμε εικόνες εντελώς άσχετες με το αντικείμενο μας προκειμένου να συγκινήσουμε όπως συγκινηθήκαμε. Αν μας συγκινούν τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα, προφανώς δεν θα γεμίσουμε τις σελίδες ενός αστυνομικού μυθιστορήματος με το Καλήν Εσπέρα. Είναι όμως σημαντικό να μελετήσουμε τις λειτουργίες της συγκίνησης και του κάθε αισθήματός μας. Είναι χρήσιμο να ερευνήσουμε την παρεμφερή θεματολογία. Αν μας συγκινούν τα κάλαντα, είναι μία ένδειξη ότι η δημιουργικότητά μας μπορεί να ενεργοποιηθεί από μία ευρύτατη γκάμα θεμάτων. Τα κάλαντα έχουν να κάνουν με την  παιδική ηλικία, τις παιδικές αναμνήσεις, το θρησκευτικό αίσθημα, την αθωότητα, την αισιοδοξία, την επιθυμία να κάνει ο άνθρωπος νέο ξεκίνημα στη ζωή του. Έχουν να κάνουν με τα καλά νέα. Άπτονται της παράδοσης και άρα των λαϊκών θρύλων. Αν μας ενδιαφέρει να εγείρουμε ανάλογου συγκινησιακού περιεχομένου αισθήματα, μπορούμε να αντλήσουμε με επιτυχία από τα παραπάνω θέματα. Ταιριάζοντας τα, φυσικά, στον περίγυρο της ιστορίας που αφηγούμαστε.

Η καλή λογοτεχνία μπορεί να εκπλήξει τον αναγνώστη με τα αισθήματα που του γεννά.

 

Στην πραγματικότητα εκείνο που θέλετε είναι να χειριστείτε το συναίσθημα του αναγνώστη. Αλλά όσο πιο υπόγεια το κάνετε, τόσο πιο σπουδαίο και αξιομνημόνευτο το αποτέλεσμα που θα έχετε. Να έχετε στο νου σας ότι πρέπει να κρατάτε άρτια ισορροπία μεταξύ show & tell και να οδηγείτε τον αναγνώστη, είτε δείχνοντας είτε λέγοντας, εκεί που θέλετε. Μην ξεχνάτε, άλλο οδηγώ και άλλο τραβολογάω. Άλλο δείχνω το δρόμο και άλλο σπρώχνω δια της βίας. Αν μπορείτε να κάνετε τον αναγνώστη να αναρωτιέται πώς στην ευχή τον καταφέρατε να συγκινηθεί, ακόμη καλύτερα. Αν μπορείτε να τον κάνετε να εκπλαγεί με τη φόρτιση που του δημιουργήθηκε, θαυμάσια. Μην ξεχνάτε ποτέ με ποιους τρόπους οδηγείστε εσείς σε ανάλογα αισθήματα. Ο κάθε συγγραφέας είναι και αυτός ένας άνθρωπος. Να έχετε υπόψη πως όσο πιο έντονα προσπαθείτε, τόσο πιο δύσκολα θα πετύχετε. Πρέπει να επιβάλλετε χωρίς να δυναστεύετε. Στην πρώτη περίπτωση όλοι γεμίζουμε δέος, στη δεύτερη όλοι επαναστατούμε. Χτίστε τις συνθήκες για να δημιουργηθεί το συναίσθημα, μην χτίζετε το συναίσθημα το ίδιο. Να θυμάστε πως ένας ευφυής συγγραφέας μπορεί να μας κάνει να συγκινηθούμε για το θάνατο ενός σκύλου ακόμη και αν δεν μας αρέσουν οι σκύλοι. Ακόμη και αν τους σιχαινόμαστε. Γιατί; Γιατί θα ανακαλέσει, από τη θάλασσα των εμπειριών μας, το πώς είναι να χάνεις κάτι που αγαπάς. Αυτό έχει συμβεί σε όλους μας, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.

Να θυμάστε ότι τα συναισθήματα είναι πολύπλοκες καταστάσεις.

Ένας λόγος που δεν καταφέρνουν οι συγγραφείς να κάνουν τον αναγνώστη να αισθανθεί όσα θέλουν ακριβώς, είναι γιατί θεωρούν ότι πρέπει να χειριστούν ένα συναίσθημα τη φορά. Αλλά ένας άνθρωπος δεν μπορεί να νιώσει μονάχα θυμό, ή μονάχα έρωτα, ή μονάχα φθόνο, ή μονάχα θλίψη. Αν μας απατήσει το πρόσωπο που αγαπάμε, πιθανώς να αισθανθούμε όλα τα παραπάνω και άλλα τόσα μαζί. Το να δίνουμε βάρος στην περιγραφή μίας μονάχα πλευράς του πολυπρασματικού αυτού φαινομένου θα καταστήσει την όλη ιστορία ψεύτικη.

Να θυμάστε το βάθος.

 

Έχουμε πει και άλλες φορές, ο χαρακτήρας μας πρέπει να έχει βάθος. Πολλοί συγγραφείς γεμίζουν τετράδια με το χτίσιμο ενός χαρακτήρα και με το παρελθόν του, για το πώς κακοποιήθηκε από τον πατέρα του ας πούμε ή για τις κατάρες που βαραίνουν την οικογένεια από την εποχή των προπαππούδων του. Έχουμε και αλλού επισημάνει τους κινδύνους αλλά και το κέρδος που υπάρχει σε αυτή την τεχνική. Ο κίνδυνος είναι ότι μπορεί να θεωρήσουμε πως πρέπει σώνει και ντε να συμπεριλάβουμε κάθε λεπτομέρεια στο κείμενό μας, εφόσον κάναμε τον κόπο να τη σκεφτούμε και να τη γράψουμε, ενώ το κέρδος μας είναι ότι, το παρελθόν που έχουμε χτίσει, ακόμη και όταν δεν το συμπεριλάβουμε, θα τα καταφέρει με κάποιον μαγικό τρόπο να αναδυθεί στην επιφάνεια. Εκείνο που δεν θα τρίψουμε στα μούτρα του αναγνώστη, θα βρει το δρόμο του για την καρδιά του αναγνώστη μας, εντυπωσιάζοντάς τον. Ο πλούτος του παρελθόντος ενός ήρωα τον κάνει στιβαρό. Ακόμη και αν δεν κάτσουμε να απαριθμήσουμε ολόκληρο το προικιό του.

Σκεφτείτε τη γραφή σας σαν δράση από πλευράς σας και αντίδραση από πλευράς του αναγνώστη.

Μην ξεχνάτε ποτέ ότι ο αναγνώστης θα αντιδράσει σε ό,τι ακριβώς του δίνετε. Και μάλιστα, θα αντιδράσει αναλόγως των προσωπικών εμπειριών του. Το διάβασμα ενός βιβλίου κατά μία έννοια είναι μία εμπειρία, είναι ένα καινούριο μέρος ή μία κατάσταση που θα κληθεί κάποιος να αντιμετωπίσει, και που σε κάθε περίπτωση θα το κάνει ανάλογα με την παιδεία, την εμπειρία, τον χαρακτήρα του. Ο αναγνώστης έχει αισθανθεί όλα όσα θα νιώσει ο ήρωάς σας, ή τα περισσότερα, και οι γεύσεις αυτές υπάρχουν πάντα, πίσω από την επιφάνεια. Δεν πρέπει να πάρετε έναν κασμά και να σπάτε με κραυγές επέλασης την επιφάνεια αυτή, προκειμένου να τα αποκαλύψετε. Σκεφτείτε ότι εισάγετε τον αναγνώστη σε ένα κάστρο, σε ένα αστρόπλοιο, σε ένα σύμπαν, ακόμη και στην κοιλιά ενός τέρατος. Εκεί υπάρχουν δέκα άγνωστα πράγματα που θα κληθείτε να περιγράψετε και ένα ή δύο γνωστά, αισθήματα, βιώματα, που θα τα επικαλεστείτε με τέχνη, προκειμένου να ξυπνήσουν και να κάνουν για σας τη δουλειά που θέλετε. Οι πρότερες εμπειρίες του αναγνώστη είναι για σας το μαγικό τζίνι του παραμυθιού.

Καταγράφετε τα αισθήματά σας.

 

Κρατήσετε κάπου ξεχωριστά σημειώσεις όσον αφορά στο τι σας συγκινεί εσάς, ή σε κείμενα που διαβάσατε και σας προκάλεσαν το τάδε ή το δείνα αποτέλεσμα. Όταν νιώθετε κάτι καταγράψτε τι το προκάλεσε, όπως συνιστούσε και ο Χεμινγουέη. Αναζητείστε γιατί νιώσατε όπως νιώσατε. Αναζητείστε τους τρόπους που εκδηλώθηκε αυτό. Αναγνωρίστε και παρατηρείστε τις αντιδράσεις σας. Τι σκεφτήκατε ακριβώς; Βάλτε το σε λέξεις. Τι νιώσατε ακριβώς; Βάλτε το σε λέξεις. Βέβαια, δεν θα γράψετε τα ίδια σε βιβλίο σας, δεν θα περιγράψετε ακριβώς τις καταστάσεις. Άλλο πράγμα η συγγραφή, άλλο καταγραφή και, οπωσδήποτε, άλλο η αντιγραφή. Όμως η διαδικασία της παρατήρησης του εαυτού θα σας βοηθήσει να καταλάβετε πώς λειτουργούν και οι άλλοι άνθρωποι εκεί έξω (που δεν τους το έδωσε ο θεός ή ο διάβολος να γίνουν συγγραφείς).

Μείνετε απλοί.

 

Τα συναισθήματα μπορεί να είναι όσο περίπλοκα θέλουν. Ακόμη και η συγγραφή μπορεί να είναι περίπλοκη, και τις περισσότερες φορές είναι. Το τελικό αποτελέσματα όμως, καθώς και η τελική παρουσίαση, οφείλει να είναι κάτι το απλό. Χωρίς περικοκλάδες. Σκεφτείτε πόσο μία φράση ή μία εικόνα μπορεί να μας πει περισσότερα πράγματα παρά μία ολόκληρη παράγραφος, όπου αναλύουμε πώς και γιατί νιώθει προδομένος ο τάδε όταν ανακαλύπτει πως του έχουν κλέψει (τη γυναίκα, το θησαυρό, το μαγικό φίλτρο, το μαγικό χαλί, το αγαπημένο του άλογο). Μία ολόκληρη παράγραφος γκρινιάρικης περιγραφής θα γεννήσει την αντίδραση καλά να πάθεις ρε φίλε, σε βαρέθηκα. Σκεφτείτε απογυμνωμένο το συναίσθημα. Τι ακριβώς είναι, αναλύστε το μέσα σας, ή καταγράψτε το στις κρυφές σας σημειώσεις που δεν θα δείξετε ούτε στον εξομολόγο σας. Καταδυθείτε στη ρίζα του. Είναι προδοσία; Είναι πικρία; Είναι θλίψη; Είναι η πίστη σας σε κάποια ουράνια δικαιοσύνη που ξαφνικά παύει να υφίσταται; Δώστε το σε λίγες και ουσιαστικές φράσεις. Στραγγίξτε τες. Αποστάξτε τες. Αντί ο ήρωας να κάτσει και να κλαίγεται, μπορεί να μας πείσει με μια φράση του στυλ «Η κοπέλα μου έφυγε. Πίστευα πως με αγαπούσε. Φίλε, ειλικρινά. Δεν καταλαβαίνω τίποτα πια.» Οι φράσεις πρέπει να λειτουργούν όπως οι μυρωδιές, που πάντα έχουν τη δύναμη να μας μεταφέρουν σε μία άλλη εποχή, σε μία παλιότερη φάση της ζωής μας με ανήλεη πιστότητα.

Να θυμάστε πάντα πως ο συγγραφέας είναι μυητής. Είναι οδηγός, είναι μάγος, είναι θεραπευτής, είναι εραστής, είναι ό,τι θέλετε. Ένα πράγμα δεν επιτρέπεται ποτέ να είναι: αρχηγός. Όταν θα έχει επιτύχει να φέρει τον αναγνώστη του εκεί ακριβώς που θέλει, τότε θα καταλάβει πως αυτός και μόνο ήταν ο αρχηγός από την αρχή. Αλλά τα εργαλεία του οφείλουν να είναι τα εργαλεία του μυητή, του οδηγού και όλων των παραπάνω ρόλων.

Edited April 1, 2021 by Ιρμάντα

[Nargathrod]

Ειρήνη μπράβο για το άρθρο σου. Είναι σημαντική η προσωπογράφηση των ηρώων. Πρέπει να γίνονται από τους συγγραφείς και στον ψυχολογικό τομέα όσο το δυνατόν περισσότερο. Η ψυχολογία των ηρώων θα πυροδοτήσει τα συναισθήματα των αναγνωστών κατά ένα μεγάλο μέρος. 

Συμφωνώ στο μείνετε απλοί. Η ακριβολογία είναι πολλές φορές το άλφα και το ωμέγα σε σχέση με τη φλυαρία.