Η καρδιά της μάνας

[tetartos]

Με αφορμή το post του Οδυσέα και τον Μάιο να πλησιάζει, λίγα λόγια για την προέλευση του γνωστού αγαπημένου ποιήματος. Η ιστορία που περιγράφει το ποίημα αυτό είναι γνωστή σε πολλούς λαούς και από πολύ κόσμο θεωρείται (εσφαλμένα) παραδοσιακό, με τις ρίζες του στη δημοτική ποίηση. Η εκδοχή του που είναι περισσότερο γνωστή είναι αυτή του Άγγελου Βλάχου (1917)

 

Η καρδιά της μάνας

 

Ένα παιδί, μοναχοπαίδι αγόρι,

αγάπησε μιας μάγισσας την κόρη.

-Δεν αγαπώ εγώ, του λέει, παιδιά,

μ' αν θέλεις να σου δώσω το φιλί μου,

της μανας σου να φέρης την καρδιά

να ρίξω να την φάη το σκυλί μου

 

Τρέχει ο νειός, την μάνα του σκοτώνει

και την καρδιά τραβά και ξεριζώνει

και τρέχει να την πάη μα σκοντάφτει

και πέφτει ο νειός κατάχαμα με δαύτη.

 

Κυλάει ο γυιός και η καρδιά κυλάει

και την ακούει να κλαίη και να μιλάη.

Μιλάει η μάνα στο παιδί και λέει:

-Εχτύπησες, αγόρι μου;…και κλαίει!

Μια ίσως πιο τραγική εκδοχή (της οποίας δυστυχώς δεν έχω καταφέρει ακόμα να βρω την προέλευση) είναι η ακόλουθη:

 

Είπε στον ερωμένο της ή μάγισσα:

“Αφού πιστά ποθείς τον έρωτά μου,

πήγαινε φέρε την καρδιά τής μάνας σου

και ριχ’ την να την φάνε τα σκυλιά μου”.

Κι ο γιος από τον έρωτα παράφορος,

απ’ το κακούργο πάθος μεθυσμένος,

το πρόσταγμα τής λατρευτής του παίρνοντας,

στη μάνα του χιμάει αγριεμένος.

Και μπήγει κοφτερό μαχαίρι

αλύπητα στα σπλάγχνα πού τον είχαν αναθρέψει

και ξεριζώνει την καρδιά τής μάνας του

και στη νεράιδα πάει, να τον πιστέψει.

Μα απ’ την ορμή παραπατώντας έπεσε.

Και ή καρδιά τής μάνας ξεσχισμένη στα λασπωμένα χώματα κυλίστηκε.

Και μέσα εκεί,

στη λάσπη κυλισμένη,

στο γιο της λέει στενάζοντας βραχνά:

- Μη χτύπησες παιδί μου πουθενά;

Στη νουβέλα "Spartacus" του Howard Fast (New York, 1951) ο συγγραφέας βάζει τον Γράκχο να αφηγείται την εξής ιστορία στον Κικέρωνα:

 

"Then I tell my story," Gracchus laughed. "It concerns a mother who had only one son. He was tall and clean-limbed and handsome, and she loved him as much as a mother ever loved a son... This mother loved her son. The sun rose and set in him. Then he fell in love. He lost his heart to a woman who was as beautiful as she was wicked. And since she was exceedingly wicked, you can take it for granted that she was exceedingly beautiful. For the son, however, she had not even a glance, not even a nod, not even a kind look. Nothing at all.. . .

"So he pined for her. When he had a chance, he told her what he would do for her, what castles he would build, what riches he would gather. They were somewhat abstract, and she said she was not interested in any of them. She asked instead for a gift which was entirely within his power to produce. . . .

"A very simple gift. She asked the young man to bring her his mother's heart. And he did. He took a knife, plunged it into his mother's breast, and then tore the heart out. And then, flushed with the horror and excitement of what he had done, he ran through the forest to where this wicked but beautiful young woman lived. And as he ran, he caught his toe in a root and fell, and when he fell, the heart was flung out of his hands. He ran to pick up the precious heart which would buy him a woman's love, and as he bent over it, he heard the heart say, 'My son, my son, did you hurt yourself when you fell?' "

Ο συγγραφέας του βιβλίου δέχτηκε πολλές επιστολές από όλον τον κόσμο σχετικά με την προέλευση της ιστορίας αυτής. Άλλοι λέγανε ότι ήταν παραδοσιακό Ιταλικό τραγούδι, άλλοι ιστορία από το Ταλμούδ, άλλοι αρχαία ινδιάνικη ιστορία. Ούτε ο ίδιος γνώριζε από που την πήρε, μια και την είχε ακούσει (όπως πολλοί από εμάς) από την μητέρα του...

 

Μια γερμανική μετάφραση της ιστορίας από τον Malkowsky (Berlin, 1932) ακολουθεί:

 

Mutterherz

 

Ein Juengling liebte einst ein Maedel heiss.

Sie war die Schoenste, doch ihr Blut war Eis.

Sie sprach zu im: "Willst du mein Herz umschlingen,

Musst du das Herz mir deiner Mutter bringen!"

Da lief er hin, die Mutter zu erschlagen,

Er lief, ihr Herz der Liebsten hinzutragen,

Glitt aus und fiel im schreckgepeitschten Lauf.

"Wer spricht zu mir?!" erschuettert horcht er auf

Und hoert des Mutterherzens letzten Ton:

"Hast du dir weh getan, mein armer Sohn?"

ενώ ο Ουγγαρός ποιητής Jozsef Kiss περιέγραψε το 1883-1889 την ιστορία σε ένα ποίημά του με τίτλο "Az anyasziv"(Η καρδιά της μάνας) με υπότιτλο "Ένα παλιό γαλλικό τραγούδι".

 

Πράγματι, η πρώτη αναφορά της ιστορίας γίνεται στη νουβέλα "La Glu" του Jean Richepin (1881). Σ' αυτήν ο συγγραφέας αναφέρεται σε ένα "πολύ παλιό γαλλικό τραγούδι" το οποίο στην νουβέλα τραγουδάει ο παλιός ναύτης, προσωποποίηση της λαϊκής σοφίας, Gillioury στον Marie-Pierre που ήταν αγενής απέναντι στη μητέρα του. Ακολουθεί το αυθεντικό κείμενο:

 

Yavait un' fois un pauv' gas,

Et lon lan laire, Et lon lan la,

Yavait un' fois un pauv' gas

Qu'aimait cell' qui n'l'aimait pas.

 

Ell' lui dit: Apport' moi d'main

Et lon lan laire, Et lon lan la,

Ell'lui dit: Apport moi d' main,

L'coeur de ta mer' pour mon chien.

 

Va chez sa mere et la tue

Et lon lan laire, Et lon lan la,

Va chez sa mere et la tue

Lui prit I'coeur et s'en courut

 

Comme il courait, il tomba,

Et lon lan laire, Et lon lan la,

Comme il courait, il tomba,

Et par terre l'coeur roula.

 

Et pendant que l'coeur roulait,

Et lon lan laire, Et lon lan la,

Et pendant que l' coeur roulait

Entendit l' coeur parlait.

 

Et l' coeur disait en pleurant,

Et lon lan laire, Et lon lan la,

Et l' coeur disait en pleurant:

T'es-tu fait mal, mon enfant?

Να σημειωθεί ότι μια μελοποιημένη εκδοχή της ιστορίας υπάρχει στο

του Παντελή Θαλασσινού, στο οποίο συμμετέχουν η Αρχοντούλα Σαββιδάκη (ως κυρά) και η Μαριώ στο ρόλο της μάνας. Το τραγούδι λέγεται "Της μάνας η καρδιά" (προφανώς για να διαφοροποιηθεί από το "Η καρδιά της μάνας" του Καζαντζίδη)

 

ΤΗΣ ΜΑΝΑΣ Η ΚΑΡΔΙΑ

 

Ένα παλικάρι ήτανε μια φορά,

που αγάπαγε με πάθος μια όμορφη κυρά.

 

Μια μέρα, όπως έπαιρνε τα λάγνα της φιλιά,

«ζήτα μου ο,τιδήποτε» τής λέει τρυφερά.

 

«Αν μ' αγαπάς» τού είπε, με νάζι και καημό,

«την καρδιά της μάνας σου εγώ επιθυμώ»

 

Έτσι λοιπόν ξεκίνησε, να πάει στο πατρικό του,

ποτέ του αυτός δεν πάτησε τον όρκο το δικό του.

 

«Δώσε μου μάνα την καρδιά, στα πόδια της ν' αφήσω»

«Αν είναι γιε μου για καλό, εγώ στηνε χαρίζω»

 

Κι έτσι της πήρε την καρδιά και χάθηκε στο δρόμο,

μα σε μια πέτρα σκόνταψε και δάκρυσε απ' τον πόνο.

 

«Χτύπησες μήπως γιόκα μου, ψηλό μου κυπαρίσσι;»

γυμνή η καρδιά τού μίλησε, προτού να ξεψυχήσει.

 

Με ματωμένα χέρια φτάνει στο σπιτικό της,

«να η καρδιά που γύρευες» και την αφήνει εμπρός της.

 

Μα αυτή καν δεν τον κοίταξε κι άρχισε να γελάει,

«μήπως θα 'ταν καλύτερο να μού τη φέρεις Μάη...»

 

Alice Tori / Νικολάου Γιάννης

 

Ακούστε το! Αξίζει τον κόπο...

Edited December 23, 2009 by tetartos
links added

[anomanter]

Η ιστορία που περιγράφει το ποίημα αυτό είναι γνωστή σε πολλούς λαούς και από πολύ κόσμο θεωρείται (εσφαλμένα) παραδοσιακό, με τις ρίζες του στη δημοτική ποίηση.

 

Μου φαίνεται παράξενη η τοποθέτηση πως δεν πρόκειται για μια ιστορία βγαλμένη από την παράδοση. Οι βιβλιογραφικές αναφορές στις οποίες αναφέρεται ο tetartos δεν φαίνεται να αποδεικνύουν το εσφαλμένο (ή το έγκυρο) της παραδοσιακής προέλευσης της ιστορίας.

Προσωπικά, έχω την αίσθηση ότι πρόκειται για έναν αρχετυπικό μύθο με μακρινή καταγωγή από τις πρωτόγονες ανθρώπινες ρίζες. Ανήκει λοιπόν στη δημοτική μας παράδοση, όπως προφανώς μπορεί να ανήκει και στις παραδόσεις άλλων λαών. Υπάρχει κάτι που να αποδεικνύει το αντίθετο;

[tetartos]

Μου φαίνεται παράξενη η τοποθέτηση πως δεν πρόκειται για μια ιστορία βγαλμένη από την παράδοση. Οι βιβλιογραφικές αναφορές στις οποίες αναφέρεται ο tetartos δεν φαίνεται να αποδεικνύουν το εσφαλμένο (ή το έγκυρο) της παραδοσιακής προέλευσης της ιστορίας.

Προσωπικά, έχω την αίσθηση ότι πρόκειται για έναν αρχετυπικό μύθο με μακρινή καταγωγή από τις πρωτόγονες ανθρώπινες ρίζες. Ανήκει λοιπόν στη δημοτική μας παράδοση, όπως προφανώς μπορεί να ανήκει και στις παραδόσεις άλλων λαών. Υπάρχει κάτι που να αποδεικνύει το αντίθετο;

 

Πρώτα από όλα χαίρομαι που κάποιος διάβασε ένα topic που έφτιαξα με πολύ κόπο και μεράκι. Thanks, anomanter!

 

Δεύτερον, να ζητήσω συγγνώμη για την αδέξια διατύπωση. Όταν έγραφα αυτήν την πρόταση, αυτό που μετέφερα (δεν ήταν δική μου σκέψη αλλά γραπτά άλλων) ήταν ότι πολλοί λαοί θεωρούν ότι το ποίημα είναι της δικής τους εθνικής παράδοσης (και μόνο), σα να λέμε "του νεκρού αδερφού". Κάτι που είναι εσφαλμένο, μια και "η καρδιά της μάνας" έχει βρεθεί στις "παραδόσεις" πολλών διαφορετικών λαών. Εκτός κι αν, βέβαια, θεωρείς μία την παράδοση όλων των λαών (μια εξίσου έγκυρη θεώρηση), οπότε, ναι, οτιδήποτε ανήκει στην "ελληνική παράδοση" αυτομάτως ανήκει και στην "πανανθρώπινη παράδοση".

 

Τρίτον, είμαι άσχετος με το θέμα αλλά δυσκολεύομαι να καταλάβω πώς μπορεί να "αποδειχθεί" εάν κάτι ανήκει ή όχι στην παράδοση. Αν δεν ξέρουμε ποιος το έγραψε, είναι παραδοσιακό; Προφανώς χρειάζομαι να οριστεί καθαρά ο όρος "παράδοση", για να λάβω θέση στο ζήτημα. Αν ενδιαφέρεσαι, anomanter, μπορούμε να ανοίξουμε ένα νέο topic γι' αυτό.

 

Τέταρτον(!), θα ακολουθήσει σύντομα ένα post με καινούριες πληροφορίες, που μάζεψα στο μεταξύ.

[tetartos]

Στο βιβλίο The Life and Work of Jean Richepin (του Howard Sutton, σ.248) αναφέρεται ότι στη νουβέλα La Glu του Richepin το ποίημα/τραγούδι η "καρδιά της μάνας" αναφέρεται ως "Chanson de la Glu" ή "Chanson de Marie-des-Anges" και ότι πρωτοτραγουδίστηκε από την Theresa (Emma Vallodon) και ενέπνευσε τον Giovanni Pascoli να γράψει το "Mia Madre".

 

To "La Glu" έγινε ταινία τουλάχιστον τρεις φορές, το 1913, το 1927 και το 1938. Από αυτές ίσως η πιο γνωστή είναι του Henri Fescourt (1927).

 

Η Simone de Beauvoir το αναφέρει ως χαρακτηριστικό παράδειγμα της (εσφαλμένης) άποψης ότι οι γυναίκες μπορούν να ταξινομηθούν ως είτε άγγελοι είτε δαίμονες και αναφέρει επίσης το Lord Randal, όπου ένας νεαρός ιππότης, δηλητηριασμένος από την ερωμένη του, επιστρέφει στο σπίτι του για να πεθάνει στην αγκαλιά της μάνας του.

 

Μια σκοτική εκδοχή του συλλέχθηκε/συγγράφηκε από τον Hamish Henderson με όνομα "The Ballad of the Speaking Heart" και υπάρχει στο Oxford Book of French verse (1926).

 

Εδώ ο Yaqob Al-Naseem τραγουδάει μια εκδοχή του τραγουδιού στα Αράβικα (Nasheed είναι αυτό το είδος τραγουδιού, που συνήθως τραγουδιέται χωρίς συνοδεία οργάνων εκτός κάποιου κρουστού.)

 

Εδώ ο/η χρήστης Tibor δηλώνει ως reference το topic μας στο sff! Δεν ήξερα ότι είχαμε τόση πέραση...

Edited December 23, 2009 by tetartos
ορθογραφικά (thanks Μάρβιν!)

[mman]

Πρώτα από όλα χαίρομαι που κάποιος διάβασε ένα topic που έφτιαξα με πολύ κόπο και μεράκι. Thanks, anomanter!

Περισσότεροι από ένας το διαβάζουν με πολύ ενδιαφέρον για κάτι που προκαλεί τόσο παρόμοια αισθήματα και εντυπώσεις σε τόσες γενιές εδώ και τόσα χρόνια. Well done!

[Nienor]

Περισσότεροι από ένας το διαβάζουν με πολύ ενδιαφέρον

Πράγματι και μάλιστα άκουσα και το τραγούδι όταν το είχες πρωτοανεβάσει κι είναι όντως όμορφο, κι άλλη μία τώρα που ήρθε στην επιφάνεια.

Απλά δεν κάναμε τον κόπο να στο πούμε. Συγνώμη για αυτό κι ευχαριστούμε για το ωραίο τόπικ.

[KELAINO]

Κι εγώ το διαβάζω, σα μάνα, αλλά και σαν κόρη. Και βέβαια, σαν κάθε ελληνόπουλο (και δη ποντιόπουλο), έχω μεγαλώσει μ' αυτήν την ιστορία.

Να τη σχολιάσω ή θα σας ξενερώσω;

[tetartos]

Ευχαριστώ για το feedback! Είχα την εντύπωση ότι απλά το θέμα είχε θαφτεί...

Κελαινώ, και βέβαια να τη σχολιάσεις! Υπάρχουν δε ολόκληρα άρθρα γραμμένα για το σχολιασμό αυτής της ιστορίας. Κάθε προσφορά δεκτή!